Bildts (foarbyldtekst)

Dizze side is opnaam as in foarbyld fan tekst yn it Biltsk. De side sprekt dan ek fan Bildts.

Werom at de Bilkerts gyn Frys prate

Die't syn aigen taal fersmyt, raakt syn diepste wezen kwyt.

't Is hest niet te begripen dat d'r op 't Bildt aigenlik gyn Frys praten wort. Soa'n klain gebied dat an drie kanten begrînsd wort deur Frys pratende mînsen. Friezen die't ok wete wille dat se Frys binne en hur taal (alheel terrecht) hoog houwe. Om d'r achter te kommen werom 't Frys op 't Bildt gyn ingang fonnen het motte wij 'n foege 500 jaar werom gaan. Doe het Albrecht van Saksen met syn baide seunen Hendrik en Georg in 1498 't Bildt an de Friezen ontnaderd. 't Bediken fan 't Bildt hewwe sij doe an ânderen, an Hollânders, útbesteed. De Frise wetten laaien sij in hur aigen foordeel út. Sij maakten 'n eand an de Frise Frijhyd. 'n Paar jaar leden (1998) meende 't bestuur fan Fryslân dat fait "fiere" te motten. D'r waar evenwel 'n soad ferset teugen dat "feest" wat tot útting kwam doe't 'n bommelding 'n " fiering" in 'e groate kerk fan Luwt in 'e bulten joeg. Ok waar d'r 'n koster die't op 'e grîns fan 't Bildt soafeul kriig had dat hij de swarte rouflâg fan de Beetgumer toren waaie liet. Soks tot ongenoegen fan bestuurders die't de toenmalige kommisaris fan de koaningin Hermans "dankber" waren foor syn (dom) idee. 't Begrip "âldfaars erf wij weitsje oer dij" worde: " âldfaars erf wij wâdzje oer dij". D'r waren doe ok bij de roes Bilkerts die't fan dut "feest" niks begrepen. Hoewel at 't bediken deur Hollânders annommen en útfoerd worde en derdeur 't Bildts ontstaan is, foele de meeste Bilkerts hur naast Bilkert ok Fries. Se prate âns, Bildts. En binne der wiis op .

Hoe't begonnen is

Thomas Beuckelaer en de drie broers Wijngaarden hadden op 22 febrewary 1505 de overeenkomst met de reginten fan hertog Georg van Saksen tekend om 't Bildt te bediken en in kultuur te bringen. Deur alle toestanden die't d'r doe in Frysland speulden worde 't groate werk niet deur Friezen, maar deur Hollanders annomen en útfoerd. Deuze mânly waren alle fier ôfkomstig út Súd-Holland. Der hadden se groate besittings en der oefenden se belangrike bestuursfunksys út. Ut deuze kontraaien nammen se hur aigen fertroude mînsen met om 't Bildt te bediken en in kultuur te bringen.

Kwammen de polderjongens nou alleen út Súd-Holland, út de Alblasserwaard, de Swijndrechtsewaard en út 't Lând fan Heusden en Altena? Ni, dat sou ok niet kinnen hewwe. D'r souwen 800 mânly an de bou fan de Bildtdyk werke en d'r worde over prakkeseerd om dat leger erbaaiers út te braiden ant 1500 mânly. Sien de tiid die't men kreeg, om binnen een jaar, de Ouwe-Bildtdyk an te lêgen 'n begryplike gedachte. At al deuze mânly út de Alblasserwaard, de Swijndrechtsewaard, en út 't Lând fan Heusden en Altena rekruteerd weze souwen, sou der de befolking soa ferminderd weze, dat weunen en werken der niet meer mooglik weest waar. Nag ôfsien fan 'e fraag at der metnander wel 800 mînsen weunden.

De annimmers en foorwerkers binne der fast en seker wel wegkommen. De erbaaiers kwammen út 'n feul groater gebied. De groatste groep erbaaiers is út Holland, Seeland, Brabant en "diferse andere naciën" wegkommen. Onder die "diferse andere naciën" waren sonder twifel ok mânly út West-Frysland en fan 't ailand Wieringen. Ok sil dut, foor die tiid geweldig groate werk, Friezen út de omgeving fan 't Bildt antrokken hewwe.

Hoe't de ferhouding tussen de tallen Friezen en Hollanders laai is niet met sekerhyd te sêgen. Ferskaidne ondersoekers hewwe hur met deuze kwessy doende houwen. Heel lang het men docht dat 't alleen Hollanders weest binne die't de (Ouwe) Bildtdyk anlaid hewwe. Krekt soa't d'r docht is dat de eerste boeren op 't Bildt sonder útsondering út Holland kommen binne. D'r motte soawel bij de dykbouwers as bij de eerste pachters ok Friezen weest hewwe. Al foor de bediking fan 't Bildt werkten d'r Friezen op 't búttendyks lând. Ans hadden se in 1506 niet ôfkocht worren.

De ondersoeken

Soa'n groat werk as de bou fan de Bildtdyk het sonder twifel ok an ferskaidne Friezen werk geven. Die kregen 't lykswel niet foornander om de Hollanders hur taal, 't Frys, prate te laten. Der binne nag al wat ondersoeken na deen hoe't dat kinnen het.

J. Winkler

Johan Winkler skriift in syn "Algemeen Nederduits en Fries Dialecticon" út 1874, dat de nije en bra fruchtbere grônd deur Hollânse boeren 't eerst beweund en ontgonnen worde. De ôfstammelings fan deuze Hollanders binne der ant fandaag de dâg toe bleven. Deuze eerste beweuners fan 't Bildt nammen fanself hur "boers-Hollânse" spraak met en hur ôfstammelings hewwe die tongfal ant nou toe bewaard en brúkke die ondernander. Hierdeur onderskaide se hur skerp fan de "echte Friezen".

Winkler noemt 't Bildts: "'n Volksplanting van Hollanders in Friesland". Hij skriift over de "edelloi" en de ontginning deur Hollânse boeren, die't folgens him fral ôfkomstig binne út de Hollânse Rijnstreek. Ut de kontraaien fan Leiden. Winkler beskoude 't Bildts dus as de taal fan de Hollânse bedikers die't deur Frise infloed ferformd is.

W. de Vries

W. de Vries skriift in deel 44 fan 't tiidskrift "Nederlandse taal en letterkunde", dat 't waarskynlik is dat d'r taalovereenkomsten binne tussen 't Bildts en 't Súd-Hollâns, omdat Hollânse Bilkerts in meerderhyd ôfkomstig binne út de buurt fan Puttershoek en Oud-Beyerland. De Vries siet 'n dúdlik onderskaid tussen 't Bildts, 't Stadsfrys en 't Amelâns. 't Midslâns op Terskelling wort niet noemd.

G.G. Kloeke

Perfesser doktor G.G. Kloeke het in syn werk "De Hollandse expansie in de 16e en 17e eeuw en haar afspiegeling in de tegenwoordige Nederlandse dialekten" út 1927 syn licht ok skine laten over de ôfkomst fan de Bilkerts en hur taal. Hij het nagal wat werk maakt fan de pachterslisten en rekens fan 1527 en 1528. Ut de namen die't op deuze listen foorkomme, blykt folgens perfesser Kloeke dat 40% fan alle lândbrúkkers op 't Bildt, neffens die rekens Frise namen hadden. 'n Farndel waar Hollâns en 35% kon soawel Frys as Hollâns weze.

Hij meent dat bestudering fan deuze rekens tot de gefolgtrekking laide mot dat, in 't begin fan de 16e eeuw, de Friezen waarskynlik feer in de meerderhyd weest binne. De dikke boeren, de aristokraten, waren hest allegaar fan Hollânse komôf. Folgens Kloeke is de Bildtse taal sterk ferhollânsd. 't Bildts sou dus oorspronklik Frys weest hewwe. Hij foert derfoor gyn bewizen an. Alleen grôndt-y die stelling op 't fait dat in 't eerste farndels part fan de 16e eeuw, de Friezen (temînsen de namen) prosintueel feer in de meerderhyd waren.

Perfesser Kloeke noemt 't Bildts: Hollâns in Frise mônd. Hij skriift, dat aristokraten of aristokratys doende Friezen perbere om Hollâns te praten...! Maar wat bewize namen nou helendal over de ôfkomst fan de dragers fan die namen? Dat froeg de debating klup fan St.-Anne hur op 20 septimber 1927 ok ôf, doe't se de ferhandeling fan prefesser Kloeke bepraatten. De debatingklup kinde niet soafeul bewiiskracht toe an dut name-ondersoek fan perfesser Kloeke. Ferskaidne sprekers saaien op die aven, dat d'r soafeul namen binne, der't moeilik fan said worre kin, dat 't spesifyk Frise of oorspronklik Hollânse namen binne. De debatingklup kwam dan ok tot de konklúzzy dat 't Bildts fan Hollânse en niet fan Frise oorsprong is !

H.S. Buwalda

Hotse S. Buwalda is 't met de noemde konklúzzys niet eens. 't Gaat him te feer om sonder meer te sêgen dat 't Bildts Hollâns in Frise mônd is, of dat 't Frys in Hollânse mônd weze sou. Hotse Buwalda meent, dat 't foor de hând lait, dat de twee befolkingsgroepen fan kolonisten, Friezen en Hollanders deur de noadsaak om nander te ferstaan tot 'n gemeenskaplike omgangstaal kommen binne: 't Bildts, 'n mingtaal fan 'n in oorsprong mingde befolking. 'n Mingtaal dus, gyn dialekt fan 't Frys of 'n Frys dialekt. Maar ok gyn dialekt fan 't Hollâns of 'n Hollâns dialekt. En wel omdat elk fan baide talen soa'n belangrike bijdrage leverd het an de opbou fan de aigen Bildtse taal.

Hartman Sannes

Hartman Sannes is 't eens met De Vries, want, soa sait Sannes: De sterke Hollânse inslag formde de bovenlaag fan de befolking. De annimmers, de boeren, drukten hur stimpel ok op 'e taal fan de ânderen, de Friezen. Soa segefierde 't Hollâns en ferkrong 't 't Frys. Om 't Bildts Hollâns in Frise mônd te noemen gaat Sannes wat al te feer. 't Bildts is folgens Sannes 'n mingsel fan ferskillende Hollânse dialekten, met foor 'n part ok 'n sekere Frise inslag. 't Frys het op 't Bildt nooit gyn ingang fine kinnen. 'n Fries nimt op 't Bildt makliker 't Bildts over, dan dat 'n Bilkert op 't Oudlând 't Frys overnimt. Sannes syn eandkonklúzzy is, dat 't Bildts de taal fan Hollanders is, ferformd deur 'n sterke Frise infloed.

Sleauwe Friezen en Bilkerts?

Maar wort d'r bij al deuze overwegings ok nag wat fergeten? Wij wete dat de aristokraten en de bestuurders Hollâns praatten en de dikke boeren, die't út Holland kwammen, deden dat ok. Ok 'n part fan de erbaaiers sil een of ânder Hollâns dialekt praat hewwe. Dos waren d'r 'n heel soad Friezen bij die eerste kolonisten. Die sille dos hur aigen taal, 't Frys, praat hewwe? In dat licht besien is 't dos op syn sachtst said freemd, dat 't Frys 't ôflêge motten het teugen 't Hollâns; 't Bildts?

't Sil wel soa weze soa't Hotse Buwalda 't sait: se mosten nander ferstaan. De Friezen sille hur doe ferbroken hewwe. Ok doe al. Want nou nag gaat de gemiddelde Fries drekt over op 't Hollâns at d'r ok maar 'n klain fermoeden bestaat dat de ânder gyn Frys ferstaan wil of kin. Hadden de Friezen doe in 't begin fan de 16e eeuw, hier op 't Bildt, 'n klain bitsy de sluug út had, dan hadden se dos dat handsyfol mînsen, niet eens 1500, binnen twee generasys Frys prate late kinnen? De Friezen gaan sleau met hur taal om. Op 'n paar gûnstige útsonderings na binne 'n heel soad Friezen hur d'r niet fan bewust dat se de oudste en mooiste taal fan Nederland prate.

Dieselde sleauwighyd gaat trouwens ok op foor 'n soad Bilkerts. Wat sou dat dos weze? Binne Bilkerts en Friezen benaud om foor dom of boers ansien te worren? Of twifele se an de intelligînsy fan de ânspratenden? Benaud dat die hur niet ferstaan wille of sille?

Nag in paar faiten

Dan binne d'r nag 'n paar aspekten die't niet fergeten worre mâge en die't in de ondersoeken niet noemd worre. 't Eerste argumint is dat de Saksise overheersers ( om maar niet te praten fan onderdrukkers) 't naar op 't Frys as bestuurstaal laaien en dat d'r op bestuurlik terrain, na de onderwerping fan de Friezen in 1498, alleen nag Nederdúts as bestuurstaal brúkt worde. 't Tweede is dat 't Bildt in 't begin nagal isoleerd waar fan de rest fan Frysland. De Bilkerts binne in 't begin deur de Oudlanders beskoud as freemde kolonisten der't se niet tefeul met te maken hewwe wouwen. Kolonisten die't op hurself anwezen waren en hur aigen gemeenskap inrichtten bútten de Oudlanders om, sorgden in meer as alleen de taal foor 'n aigen ontwikkeling.

Dan is d'r nag 't fait dat in 't begin fan de 16e eeuw de reformasy deurbrak. Luther sloeg in 1517 syn 95 stellings an de deur fan de slotkapel te Wittenberg. Ant dan toe waar in de kerken 't Latyn de taal fan de prysters weest. Maar doe worde in de hagepreken 't Nederdúts as kerktaal brúkt. In 1522 worde 't evangely fan Mattheüs onder de mînsen brocht. Een jaar later folgde 't hele Bibelboek. In 1560 worde de Heidelberger kattegismus as leerboek foor de kerken, die't doe allegaar Griffermeerd hytten, infoerd. Alles waar in 't Nederdúts skreven. Leraren (doomnys) leerden de mînsen, die't foor 't generaal niet leze of skrîve konnen de kattegismus út 't hoofd op te sêgen. 'n Beste oefening in 't leren fan 't Nederdúts. En 'n gewoante die't 400 jaar in gebrúk blive sou..!

Ok de wetten en rechten in Frysland worden fan 't Frys út in 't Nederdúts fertaald, omdat de heren 't Frys "niet konnende (willende) lezen...!" De ontfriezing sette de hele 16e eeuw deur. 't Frys worde de taal foor de gewoane mînsen, 'n boeretaal..! De bovenlaag fon 't deftiger om Hollâns te praten, al mosten de spellingsregels derfoor doe nag ontwurpen worre. De Statenbibel fan 1625-26 en 1657 het 'n belangrike bijdrage leverd an de spelling fan de Nederlândse taal. In ses fan de elf Frise stâden ontston 't Stadsfrys, Hollâns in Frise mônd. Ylst, Sloaten en Workum bleven Frystalig. Staveren en Hindelopen houden hur aigen fan 't Frys ôflaide taal.

De Friezen lieten hur, hier op 't Bildt, wat hur taal angaat, deur de Hollânstalige bestuurders en koalonisten in de ruften lêge. D'r bleef de Friezen lykswel op bestuurlik terrain gyn keus over. Deur de bestuurders worde tena gyn Frys meer praat. Maar ok in 't daagliks leven waren de Friezen sleau. Dat sleauwe fan de Friezen en foor 'n part 't isoleerde leven fan de eerste Bilkerts en de taal fan de bestuurders en de reformasy, hewwe d'r met foor sorgd dat d'r op 't Bildt nou al hest 500 jaar Bildts praat wort. Dat is 'n únike saak, want d'r is gyn foorbeeld te finen dat dut ergens âns ok gebeurd is. De toren fan Babel is niet ôfkommen omdat de mînsen nander niet meer ferstaan konnen. God ferbaalde hur werk. Maar Hollânders en Friezen leerden nander in 't Bildts te ferstaan en skrepten metnander om de Bildtdyk klaar te krijen.

Na hest 500 jaar

Friezen en Bilkerts motte nou na hest 500 jaar nag altyd metnander striid levere teugen (meestal goedbetaalde) douhúddige Hollânstalige bestuurders en amtners. Maar ok teugen aigen mînsen die't met allegaar fooroordelen as argumint, waigere de waarde fan 't brúkken fan de aigen taal in te sien. Mînsen die't met "woorden" hoog opgeve fan de overtuging, die't se sêge te hewwen, dat de aigenhyd fan taal en kultuur foor hur fan groate waarde is. Maar die't in hur houwen en dragen d'r blyk fan geve dat die betrokkenhyd minder foorstelt dan de nul foor 't sifer.

Ferantwoording

Foor 't groatste part overnommen út: "Raizen deur de Bildtse geskidenis", skreven deur Aldert Cuperus en útgeven deur de Stichting Ôns Bildt op 10 july 1998.

---

Boppesteand stik is mei opsetsin yn it Biltsk pleatst. De earste ferzje, fan 20 novimber 2003, is mei tastimming (19 novimber 2003) fan Aldert Cuperus oernommen fan skrift.nl. It stik is earder publisearre yn Swingel 3, 2000.