Klaai

Klaai is in klastysk sedimintêr stiente, dat benammen bestiet út lutum, grûnpartsjes lytser as 2µm.

As de grûn foar mear as 25% bestiet út lutumpartsjes kin der sprutsen wurde fan klaai. By 25% oant 35% lutum is it lichte klaai, by 35% oant 50% is it matich swiere klaai en by mear as 50% wurdt sprutsen fan swiere klaai.

Klaai bestiet út klaaimineralen, wêrfan in soad ferskate soarten besteane. Klaaigrûnen litte, yn fergelyk mei sân, mar min wetter troch. Yn drûge tiden hâlde se in soad wetter lang fêst, mar yn wiete tiden komme in soart gewaaksen om omdat se fersûpe. Ek hawwe klaaigrûnen minder lêst fan útspieling as sângrûnen. Hjirtroch hâlde se better fiedselstoffen foar planten fêst en binne se oer it algemiene fiedselryk. Besikingen om yn it ramt fan natoerbehear klaaigrûnen te ferskraaljen binne net slagge.

Klaai komt yn Nederlân benammen foar yn de kuststreken (seeklaai) en by de rivieren del (rivierklaai) en mear it lân yn op hegere parten komme beekklaai en liem foar. Klaaigrûnen dy’t ûntwettere wurde, komme leger te lizzen, trochdat it wetter dat soarge foar mear romte tusken de klaaipartsjes ferdwûn binne en de klaaipartsjes tichter op elkoar komme te lizzen. Dit ferskynsel wurdt ynklinken neamd. Ynklinking is ien fan de oarsaken fan boaiemsakjen.

Gebrûk

Ierdewurk, makke fan klaai.

In berch fan klaai, de ferskate sediminten binne goed te sjen.

Foar tige radio-aktyf ôffal mei in lange healweardetiid foarmet opslach yn ûndergrûnske klaailagen, sa as bygelyks yn de takomst mooglik yn de Boomske klaai by it Belgyske Mol barre sil, in feilige oplossing.

It is bekend dat Armeenske klaai goed is foar it ferhelpen fan in seare mage. Lykas de pappegaaien, en letter ek de minsken, it brûkten yn Súd-Amearika.^[1]

In oar gebrûk is dat fan in spesjaal soarte ferstower, makke fan kaolinyt, in klaaisoarte. It wurdt brûkt om de fruitmolm fan gewaaksen ôf te hâlden en om appels fan de sinne te beskermjen.

In resint artikel yn The Journal of Antimicrobial Chemotherapy fermelde dat guon izerrike klaai helpt tsjin baktearjes.^[2]

Ierdewurk

Guon klaaisoarten, bygelyks potklaai en beekklaai, wurde brûkt foar ierdewurk, keramyk, bakstien, of om mei te boetsearjen. Yn de dikebou en oare sivyltechnyske konstruksjes wurde klaai en balstienliem brûkt.

Klaai dy’t in beskate mannichte wetter hat, kin knipt wurde yn eltse foarm. Lit min de klaai hjirnei opdrûgje, dan wurdt de klaai hurd. Troch de wetteropname kin de klaai lykwols noch sêfter wurde. As klaai lykwols bakt wurdt yn in ûne fan 900 graden Celsius, wurdt it hurd trochdat de klaaipartsjes oan elkoar sintearje. Dit in proses dat net werom te draaien is: de bakte klaai wurdt net mear sêft, ek net as der wer wetter by dien wurdt.

Troch oare materialen oan klaai ta te foege, kin min spesjale eigenskippen krije, bygelyks papierklaai of flaaksklaai.

Klaai wêryn by it bakken noch loft kaam is kin ûntploffe yn de ûne. Dit hat gefaar foar oare stikken dy’t oan it bakken binne. It is troch better knipen te foarkommen.

Yn Fryslân

Yn Fryslân leit de Klaaistreek, it gebiet omfiemet rûchwei it noardwesten fan de provinsje. Yn dit part leit in dikke laach mei fette seeklaai. It is in gebiet mei in eigen kultuer en Frysk dialekt, it Klaaifrysk.

Sjoch ek

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

[1] Evolutionary biology: Dirty eating for healthy living by Jared M. Diamond

[2] Broad-spectrum in vitro antibacterial activities of clay minerals against antibiotic-susceptible and antibiotic-resistant bacterial pathogens

[1]

[2]