Partenon

It Partenon (Aldgryksk: Παρθενών) wie de timpel foar Atena Partenos (de Faam), dy't de beskermgoadinne wie fan de stêd Atene, op de Akropolis fan Atene. De timpel foarmet it hichtepunt fan de Ateenske boukeunst yn de klassike perioade fan de fiifde iuw f.Kr. De timpel stie ek symboal foar de hegemony fan Atene, neidat it har wersteld hie fan de ferliezen yn de Perzyske Oarloggen.

De westkant fan it Partenon

Skiednis

Bou

It Partenon waard boud neist it plak dêr't de Alde Atenatimpel stien hie, dy't wijd wie oan Atena Polias en stamde út ± 570 f.Kr. Nei de oerwinning fan de Ateners op de Perzen yn de Slach by Maraton yn 490 f.Kr. wienen de Atheners al begûn oan de bou fan in nije timpel neist dizze Alde Atenatimpel. Mar yn 480 f.Kr. waard én de Alde Atenatimpel en de nij begûne Atenatimpel (ek wol proto-Partenon neamd) troch de Perzen ferwoaste. Neidat de kas fan it Delyske Bûn yn 454 f.Kr. nei Atene oerbrocht wie, helle Perikles de folksgearkomst oer om it jild te brûken foar in monumintale weropbou fan de Akropolis. De bou fan it Partenon wie dêrfan it begjin. Yn 447 f.Kr. set de bou útein. It boukundich ûntwerp wie fan de arsjitekten Iktinus en Kallikrates, de algehiele superfyzje en it ûntwerp fan de skulptuer wie yn hannen fan de byldhouwer Phidias. De timpel waard ynwijd yn 438 f.Kr., al waard der dêrnei noch seis jier oan de frontonskulptueren wurke.

Lettere skiednis

It Partenon ûndergie hillichskennis troch Demetrius Poliorketes. De Ateners beaen him as tank foar syn ynname fan de stêd yn 307 f.Kr. it efterfertrek fan it Partenon oan, dêr't hy him dêrnei fêstige mei syn gefolch fan prostituees (Plutargus, Leven van Demetrius, 23-24).

Yn de 6e iuw waard it gebou in tsjerke foar de hillige Sofia. In klokketoer waard tafoege op de súdwesthoeke. Yn de Midsiuwen waard it Roomsk-katolike tsjerke ta eare fan Marije. Nei de Turkske ferovering fan Atene yn 1460 waard it in moskee, wêrby't de klokketoer omfoarme waard ta in minaret.

Wichtich wie de besite fan de Frânske ambassadeur markys Charles Olier de Nointel yn 1674, omdat hy de skilder Carrey yn syn gefolch hie. Dizze makke yn opdracht fan Nointel tekenings fan it Partenon dy't fan ûnskatbere wearde binne, omdat se it gebou werjouwe foar syn ferwoasting.

By it belis fan de Akropolis troch de Feneetsianen ûnder lieding fan Francesco Morosini waard it Partenon, dat troch de Turken brûkt waard as krûdhûs, op 26 septimber 1687 rekke, wêrtroch't in eksploazje ûntstie en it middenstik ferwoaste waard.

Thomas Bruce, Lord Elgin, dy't fan 1799 - 1803 ambassadeur fan Grut-Britanje by it Ottomaanske Ryk wie, samle mei ynstiming fan de Ottomaanske machthawwers byldhouwurken op de Akropolis en liet se yn 1802-1804 nei Grut-Brittanje oerbringe. Yn 1816 ferkocht hy wegens jildgebrek syn ‘Elgin marbles’ oan it British Museum. Dêr binne no de measte metopen en frontonskulptueren fan it Partenon te sjen, nettsjinsteande grutte druk fan de Grykske regearing om se werom te jaan.

Gebou

Plattegrûn fan it Partenon mei de eastkant (de foarkant) ûnderoan

It Partenon is in Doryske timpel, al binne der ek in pear Ioanyske eleminten (de fjouwer pylders yn de opistodomos) en hat het oan foar- en efterside acht pylders yn stee fan de wenstige seis. De timpel is in saneamde peripteros, dat wol sizze dat hy oan alle kanten troch pylders omjûn is. It gebou wie hielendal oplutsen fan wyt pentelysk moarmer, útsein it tek dat fan hout wie, bedekt mei pentelysk-moarmeren dakpannen.

De timpel stiet op in basis dy't al oanlein wie foar de Atenatimpel wêroan sirka 490 f.Kr. begûn wie. It terras waard wat útwreide oan de noard- en westkant. Om de timpel ek oan de westkant (dat wol sizze de efterkant) maklik berikber te meitsjen waard oan dy kant fan it terras in brede treppen oanlein. It stylobaat mjit 69,51 x 30,86 m. Foar in better optysk effekt, waard it yn de midden wat ferhege: ± 11 sm. oan de lange kanten en sa. 6 sm. oan de foar- en efterkant.

De ferhâlding fan de pylders fan de bûtenste kolonnade is 8 x 17 en dizze telt yn totaal 46 pylders. de pylders hawwe in diameter oan de foet fan 1,9 m., binne opboud út tsien à tolwe pyldertrommels en binne ± 10,4 m. heech. De pylders binne mei in oantal snoade ferfyn opsteld foar in optimaal optysk effekt. Se hawwe in lichte kurve (in saneamde entasis): op ûngefear ien tredde fan harren hichte binne se 2 sm. dikker. De pylders hingje ek wat nei binnen ta oer, en de hoekpylders hingje én fan de lange en fan de koarte side fan de timpel wat nei binnen ta. As kompensaasje binne se 2,5% breder.

De sella wie makke fan fyn-bewurke blokken, dy't sûnder simint te brûken mei metalen klampen oan elkoar setten wienen. Oan de foarkant wie in ûndjippe pronaos mei seis pylders en ek oan de efterside fan de sella stienen seis pylders. De sella sels wie yn twa romtes ferdield: de eigentlike sella dêr't it goadebyld stie en in lytser efterfertrek (opistodomos) dat fan d westkant ôf (de efterkant) tagonklik wie. Yn de sella stie it troch Fidias makke sirka 12 m. hege, kryselefantine goadebyld fan Atena Partenos. Wy witte hoe't it derút sjoen hat troch beskriuwings fan ûnder oare Pausanias en troch de lytsere kopyen dy't derfan makke waarden, wêrûnder de ‘Atena fan Barbakeion’, dy't yn it Nasjonale Museum te sjen is. De goadinne wie steande ôfbylde yn folle wapenrêsting wylst se Nikè (de Frede) oan de Ateners jout. Om it byld stie in twa ferdjippings tellende pylderrige oan trije drie kanten fan it fertrek. It efterfertrek oan de westkant hie fjouwer Ioanyske pylders dy't it dak ûndersteunden. Hjir stie, sa't wy út de ynskripsje witte, sûnt 439 f.Kr. de skatkiste fan de stêd.

Byldhouwurk

Diel fan it Partenonfries yn it British Museum te Londen

Twa metopen dy't noch yn situ binne oan de westkant fan it Partenon

It Partenon hie 92 metopen fan strochsneed 1,2 m. heech en 1,25 m. breed. Oan de foarkant (de eastkant) stie in Titanomagy, in striid tusken goaden en titanen ôfbylde, oan de westkant in Amazonomagy, in striid tusken Griken en Amasônes, oan de noardkant tafrielen út de Trojaanske oarloch, en oan de súdkant in Sentauromagy, in striid tusken Lapihen en sentauren. Mei dizze mytyske gefjochtstafrielen ferbylden de Atheners de oerwinning op de Perzen.

Oan de binnenkant fan de kolonnade wie de architraaf om de bûtenkant fan de sella fersierd mei in trochrinnend fries fan 160 m. lang en 1 m. heech. Hjirop wie de prosesje by de jierlikse Panathenaeën ôfbylde wêryn de arrefoaren it nije gewaad foar Atena dat se weefd hienen, nei de goadinne brochten.

Op de twa frontons wienen mominten út it libben fan Athena ôfbylde. Op it eastlike fronton wie de berte fan Atena út de holle fan har heit Seus yn oanwêzichheid fan de oare Olympyske goaden te sjen. Hjirfan binne in lizzende Dionysos en in hynstekop bewarre. Op it westlike fronton wie de striid te sjen tusken Poseidon en Atena om it besit fan Attika. Hjirfan is ien groep fan Kekrops mei syn dochters bewarre.

Alle byldhouwurk wie beskildere mei reade, blauwe en giele farvestoffen.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Peter Connolly, Hazel Dodge, Stad in de Oudheid. Leven in Athene en Rome, Keulen: Könemann 1998, 62-75 Gryksk Ministearje fan Kultuer, Webside Odysseus, art. ‘Parthenon’ Gryksk Ministearje fan Kultuer, webside ‘The Parthenon Frieze’ Commons Wikimedia Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Parthenon fan Wikimedia Commons.