|
[[Ofbyld:Houtwal007.jpg|right|thumb|250px|Houtwâl yn de Wâlden]]
De '''Fryske Wâlden''' (meast koartwei ''deDe Wâlden'' neamd) is in streek yn it easten fan [[Fryslân]] mei in eigen karakter dat net foarme is troch see of troch lânwinst op de see. Ta deDe Wâlden wurde ornaris de gebieten fan de gemeenten [[Kollumerlân]], [[Dantumadiel]], it grutste part fan [[Tytsjerksteradiel]] (súdlik fan de [[Wâldwei]]), [[Achtkarspelen]], [[Opsterlân]], [[Smellingerlân]] en it noardlik part fan [[Eaststellingwerf]] rekkene. Ek in grut part fan de [[Grinslân|GrinzerGrinslanner]] gemeente [[Gruttegast]] heart lânskiplik, etnografysk, kultureel en taalkundich ta de Fryske Wâlden.
De Wâlden binne it gebiet fan ien fan de grutte [[Frysk]]e dialekten: it Wâldfrysk. Ek fierderfierders binne der kulturele ferskillen mei de oare parten fan Fryslân.
==Skiednis==
De earste delsettings yn de noardlike wâlden stammenstamje fan foar [[1200]], de omkriten wienen tinbefolke. Yn de [[Midsieuwen]] waard ûnder lieding fan de [[kleaster]]s begûn mei it stekken fan [[turf]] foar brânstof wêrby't allinnich de lege [[fean]]gebieten ôfgravenôfgroeven waarden. Troch de kleasters waardenwaard ek in soad woeste grûn yn kultuer brocht.
Nei de skieding mei [[Spanje]] gong kamen de Hollânske steden ta bloei en nei [[1580]] naam de fraach nei turf hiel bot ta, dêr't in protte jild mei fertsjinne waard. Fral de [[eallju|aadlike]] famyljes hawwe hjirby in wichtige rol spile.
De hiedefjildenheidefjilden wienen skrale sângrunensângrûnen. Mei de komst fan keunsdongkeunstdong om-ende-by 1900 waarden dizze ynienen wol yntressantynteressant. Yn inkele desinnia waard it meastepart fan de heidefjilden yn kultuer brocht.
== Lânskip ==
It gebiet leit meast heger as it noarden en westen fan de provinsje, en bestiet út sân- en feangrûn. De Fryske wâlden lizze oan de noardwest sidenoardwestside fan it [[DrintsDrintsk Plato]] en troch beken en rivierkes binne brede beekdalen ûntsteanûntstien, fan inoar skideskieden troch sânreggensânrêgen. De streek hat har namme te tankjen oan de protte bosken en houtwâllenhoutwâlen, mar tsjintwurdich wol dat net sizzensizze dat "wâld" in boskgebiet is, it is mear in gebiet mei leech hout. De houtwâllenhoutwâlen om de greiden en ekers soargje foar it karateristike lytsskalige [[kûlisselânskip]]. FierderFierders falle de lytse pleatskes op. De foar Fryslân sa typyske terpebou ûntbrekt yn'e wâlden;
== Befolking==
De befolking fan deDe Wâlden hat in mear mingd karakter as dy fan de Fryske kuststreken. De grutte en min tagonklike heidefjilden hawwe ieuwenlang ûnderdak bean oan ferskate groepen migranten, wêrûnder [[Westfalen]], [[Saksen]], [[joaden]] en [[sigeuners]]. Neffens guon docht it temperamint yn'e Wâlden wat 'súdlik' oan.
===kultureel Kultureel en taalkundich ===
De Fryske Wâlden is in streek mei in lytsskalige lânbou-tradysje. Typysk binne de gerniers, keuterboerkes dy't benammen yn it eigen ûnderhâld foarseagen. De streek stie en stiet bekend om syn hannelskarakter. De [[taalkunde|taal]] dy't hjir sprutsen wurdt, it [[Wâldfrysk]] wykt op ferskate punten ôf fan it [[Frysk]] fan de [[Klaaistreek]] en de [[Súdwesthoeke]].
Bewenners fan de Wâlden wurde wol 'wâldpiken', 'wâldsjers' of 'heidepiken' neamd. De befolking fan de eardere heidestreken hawwe by guon noch de namme dat se koart foar de kop binne en gau mei it knyft klear steane. In soad heidsjers hiene oant foar koart as liifspreuk "Myn Herder is myn redder". Dêrmei net referearjend oan Usleavenhear mar oan in bûsmes fan it merk [[Rich.A.Herder|Herder]] dat sa'n bytsje ta harren standertútrissing skynde te hearren.
Yn guon dingen binne ek westliker parten fan [[Sân WâldenSânwâlden]] besibbe mei de Wâlden, en wurde dêr ek ta rekkene.
== Keppeling om utens ==
* [http://nfw.wisl.nl Webstee fan de Noardlike Fryske Wâlden]
| 