De ferzje fan 15 aug 2009 om 11.15 wizigje Geoffrey (oerlis \| bydragen) Behearders 19.977 edits No edit summary ←Toan eardere ferskillen		De ferzje fan 15 aug 2009 om 13.18 wizigje weromsette Geoffrey (oerlis \| bydragen) Behearders 19.977 edits sa it liket it my wol klear ta Neikommende ferskillen →
Rigel 1: [[File:Territories of Dynasties in China.gif\|thumb\|right\|250px\|<div class=small>De territoriale ûntwikkeling fan Sina ûnder de ferskate dynastyën.</div>]] ~~{{Wurk}}~~ De '''skiednis fan Sina''' is hiel bot beynfloede troch de geografyske lizzing fan it lân. As in grutte oaze is it lân fan alle kanten omsletten troch natuerlike grinzen. Ten easten en ten suden leit de [[Grutte Oseaan]], oan de westkant it [[Tibetaanske heechberchtme]], en yn it noarden oer in lingte fan 1600 km de [[Gobywoastyn]]. Der binne wol tagongswegen, mar relatyf sjoen leit Sina frij isolearre fan ynfloeden fan bûten ôf. Lykwols is it ien fan de plakken op ierde dêr't de sivilisaasje útein sette. ==Prehistoarje== De earste [[Neolitikum\|neolityske]] beskaving fan Sina wurdt troch argeologen de [[Jang-sjau-kultuer]] neamd. Sy wienen de earste lânbouwers en wennen yn in goardel fan east nei west, ferspraat oer it meast súdlik lizzende diel fan de fruchtbere ''"hege löss-flakten"'' yn de tsjintwurdige provinsjes ~~Sjansi~~Sjansy, ~~Sjensi~~Sjensy en Kansoe. Sy beskikten al oer klean fan jute of syde, as ek oer alderlei soarten ierdewurken potten, beskildere of bewurke mei flechtwurk en hienen de [[barch]] en [[hûn]] domestisearre. De folgjende fase yn de Sineeske skiednis is neamd nei [[Loen-sjan]], it plak dêr't as earste fynsten dyn binne fan dizze typyske kultuer. It skiep en rûnderen waard domestisearre en de ferbou fan [[rys]] dy syn yntree. Troch de fynsten fan ferskate soarten grêven docht bliken dat harren kultuer al sosjaal differentisearre wie. De Ljoe-sjan kultuer wurdt derom ek wol sjoen as de basis fan de earste [[histoarje\|histoaryske]] beskaving fan de Sina, dy fan de [[Sjang]]. ==De earste hearskers== ===De Sjang=== De Sjang-beskaving bestie neffens de tradisjonele tiidsberekkening tusken [[1766 f.Kr]] oant [[1046 f.Kr.]]. De ierste stedssintra dy't typearjend foar it Sjangtiidrek binne, lizzen yn it Lo-bekken, in fruchtber gebiet yn it uterste easten fan de Löss-flakten dat troch de sydrivieren fan de [[Giele Rivier]] fan wetter foarsjen wurdt. Efterienfoljend hawwe sân stêden haadstêd west, dêr't [[Jin]] de lêste en grutste fan wie (1384 f.Kr.-1122 f.Kr.). De Sjang brûkten in tekensysteem dat sjoen wurdt as de foarrinner fan it lettere [[Sineeske skrift]]. It keninklik hof foarme it sintrum fan de Sjang-beskaving en troch ~~him~~de keningen waarden militêre ekspedysjes hâlden, dêr't de Sjang-kultuer oer it Noardsineeske leech troch waard ferspried. Lykwols wie it gebiet dêr't troch de Sjang-foarsten effektyf politike macht ~~útoefene~~ waard útoefene nei gedachten lytser. De grinsgebieten stienen ûnder it bewâld fan lokale hearskers, dêr't ien fan him tsjin de Sjang kearde. ===De Tsjow=== Rigel 21: ==It tiidrek fan de keizerriken== [[Ofbyld:Qinshihuangdi3.jpg\|left\|thumb\|150px\|Ofbylding fan Hwangty, de earst keizer]] Yn [[221 f.Kr.]] ûnderwurp [[Kwin Sy Hwangty]], de kening fan de Tjin alle doedestiids steaten yn Sina en naam de titel fan ''hwangty'', ferhevene foarst of keizer oan. Hy wie in wrede hearsker. Yn de krigen dy't troch him fierd waarden, binne nei alle gedachten wol oardel miljoen deaden fallen. Oan dizze keizer hat Sina har namme te tankjen. Hy kreëarre in steatsysteem dat mei tuskenskoften mear as twa tûzen jierren lang stân hâlde soe. Maten en gewichten waarden standerdisearre, wetten kodifisearre en yn hiel it ryk kamen mar der ien munt en ien skrift. Line 36 ⟶ 37: Krekt doe't der út Jeropa wei mear omtinken kaam foar Aziatyske kultueren, stûke de kultuergroei yn Sina. It Ming-ryk wie oer har hichtepunt hinne. De lêste Mingkeizers wienen meastentiids swak en net tsjinsteande de Sineeske Muorre hie it lijen fan Mongoalske strooptochten en fanút see makken Japanske en Sineeske piraten de lange kuststripe ûnfeilich. Jeropa waard stadichoan konkurrint fan Aazje op it mêd fan [[wittenskip]] en [[technology]]. Yn [[1631]] brocht in grutte folksopstân in ein oan de Ming en de heal nomadyske Mantsjoes soenen mei har stamlieder [[Nurhachy]] de lêste dynasty fan Sina stiften. Under de earste trije keizers fan de [[Mantsjoe-dynasty]] (1644-1912) hearske trochgongs frede, rust en wolfeart yn Sina. Neffens skattingen wie de befolking ein [[18e ieu]] waakse oant 330 miljoen. It [[kristendom]] ~~berike~~berikte Sina, mar krige gjin fêste fuot. Om 1700 ~~wiene~~wienen der lykwols al 300.000 bekearlingen, mar omdat de ferskate kristlike oarden ûnder inoar hieltyd spul hienen, waard it leauwen yn [[1721]] troch de keizer ferbean en moasten alle misjonarissen ~~moasten~~ it lân ferlitte. DeNoch ~~Sinezen~~wat letter woenen de Sinezen alle Jeropeanen bûten de doar hâlde en yn [[1757]] waard ekallyksa bepale dat Jeropeeske hannelslju allinnich ~~noch~~ mar de súdlike havenstêd [[Kanton]] oandwaan mochten. Lang om let moast Sina romte jaan oan it ymperialistyske Jeropa doe't it yn de [[19e ieu]] ~~doe't it~~ yntern ~~ferskoarre~~tige ferskuorre rekke troch opienfolgjende opstannen en de ekonomy ynstoarte. troch opstannen en de ekonomy ynstoarte. Yn [[1894]] rekke it yn kriich mei [[Japan]]. De Japanske striidkreften wiene folle better útresten as de Sineeske en Sina late in ferpletterjende nederlaach. It moast Korea en Taiwan oan Japan ôfstean. Yn [[1894]] rekke it yn kriich mei [[Japan]] en omdat de Japanske striidkreften folle better útrêsten wienen as de Sineeske late it in ferpletterjende nederlaach. Sina moast Korea en Taiwan oan Japan ôfstean. Even krige foarstanners fan herfoarmingen it foar it sizzen. De anty-Westerske, mar misleare [[Bokseropstân]] (1899-1901) betsjutte in earnstich gesichtsferlies foar it keizerryk. Fergees besocht it har oan de tiid oan te passen, in militêre kûp soe lykwols in ein makke oan in tiidrek. ==De moderne tiid== ===Republyk Sina=== Mei it ôfsetten fan de lêst Sineeske keizer yn [[1911]] kaam in ein oan in keizerryk, de republyk Sina waard útroppen. Fuort dêrnei ferklearren [[Mongoalje]] en [[Tibet]] harren ûnôfhinklik fan Sina en [[Tuva]] waard beset troch [[Ruslân]]. [[Sun Yat-Sen]], dejinge dy't de revolúsje oanfiere hie waard de earste presidint. [[Yuan Shikai]]. Hij was een hoge militaire leider tijdens de laatste fase van de [[Qing\|Qing-dynastie]]. Hij behoorde oorspronkelijk tot de hervormers, maar bleek vooral uit te zijn op macht. In [[1915]] probeerde hij het [[keizerrijk]] te herstellen en als Hongxian-keizer zelf de troon te bestijgen. Maar verzet van andere militaire machthebbers en zijn voortijdige dood voorkwamen deze restauratie van het keizerrijk. Yuan overleed namelijk al in [[1916]]. Yn de [[Earste Wrâldkriich]] keas Sina de kant fan alliearden. Japan, dat offisjeel ek de kant fan de alliearden keazen hiel, besette lykwols de Dútske konsesje [[Shantung]] yn Sina, en besocht ûnderwilens mei "21 easken" in grut part fan harren soevereiniteit ôf te nimmen. Nei de kriich kamen dizze gebieten oan Japan ta. Yn Sina bruts in ûnrêstige tiid oan mei in protte [[anargy]] en ferskate minsken besochten tagelyk de macht nei harren ta te lutsen. Dizze minsken wurde de ''Warlords of Kriichshearen'' neamd. Der woede in boargeroarloch dêr't yn [[1925]] in ein oan kaam, doe't de leider fan de Nasjonalistyske [[Kwo Min Tang\|Kwo Min Tang partij]], [[Tsjiang Kay-tsjek]] alle oerbleaune Kriichshearen ferslaggen hie. Line 47 ⟶ 49: Foar Sina begûn de [[Twadde Wrâldkriich]] al yn [[1937]] troch de besetting fan [[Japan]] fan grutte gebietsdielen yn it easten mei û.o. de haadstêd. Dat partfan it lân waard liede troch in Pro-Japanske Sineeske Regering. Doe't Japan yn [[1945]] de kriich ferlear waard kaam oan dizze regearing in ein en waard it hiele lân wer ferienige ûnder de [[Kwo Min Tang]] ynklusyf Matsjoerije. ===Folksrepubyk Sina=== [[Ofbyld:Mao portrait.jpg\|thumb\|right\|150px\|''Mao Zedong'']]▼ De ein fan de Twadde Wrâldkriich ~~broch~~brocht lykwols gien frede yn ~~Sia~~Sina. It lân foel wer te proai oan in boargeroarloch. Diskear tusken de [[kommunisme\|kommunisten]] fan [[Mao Zedong]] en it republykeinse leger fan de Kwo Min Tang. Oan dizze oarloch kaam in ein yn [[1949]] troch de oerwinning fan de kommunisten. Mao Zedong kaam oan de macht en Kwo Min Tang regearing mei harren oanhingers flechten nei [[Taiwan]]. Troch Mao waard in diktatoriaal bewâld ~~útfiere~~festige mei in strike kontrôle oer it deistich libben yn Sina endat it libben koste soe fan miljoenen minsken. ▲[[Ofbyld:Mao portrait.jpg\|thumb\|''Mao Zedong'']] Under Mao besette Sina [[Tibet]] yn [[1959]] en makke it lân de desastreuze kulturele revolúsje ([[1966]]-[[1970]]) mei en wilens de [[Koreaanske Kriich]] reagen Sineeske militêren de [[NAFO]] út [[Noard-Korea]]. Mao krige help fan de [[Sowjetuny]] foar de ûntjouwing fan grutte yndustry yn Sina. ▼ ▲Under Mao besette ~~Sina~~yn [[~~Tibet~~1959]] ynSina [[~~1959~~Tibet]] en makke it lân de desastreuze kulturele revolúsje ([[1966]]-[[1970]]) mei en wilens de [[Koreaanske Kriich]] reagen Sineeske militêren de [[NAFO]] út [[Noard-Korea]]. Mao krige help fan de [[Sowjetuny]] foar de ûntjouwing fan grutte yndustry yn Sina. ~~==It tsjintwurdige Sina==~~ ===Tsjintwurdich=== Nei de dea fan Mao yn [[1976]] bleau Sina foar it each kommunistysk, mar stadichoan waard it hieltyd frijer op it persoanlik en ekonomysk flak, wylst it lân toch eleminten behâlde fan totalitarisme tsjinoer politike, religeuske en etnyske minderheden. Oant en mei distiid wurdt it ienpartijstelsel yn Sina hanthavene en bliuwt de skending fan minskerjochten en korrupsje in probleem, benammen ten opsichte fan [[Falun Gong]] en [[Tibet]]. Yn 1997 kaam [[Hongkong]] wer by Sina dat sûnt 1897 ferhierd wie oan de Britten. Line 86 ⟶ 87: [[ko:중국의 역사]] [[lt:Kinijos istorija]] [[nl:geschiedenis van China]] [[no:Kinas historie]] [[pl:Historia Chin]]

Skiednis fan Sina: ferskil tusken ferzjes