taalstatus = it Amelânsk wurdt beskôge as in dialekt fan it [[Nederlânsk]]; op himsels genietet it gjin erkenning |
taalkoade ISO 639-1 = n.f.t. |
taalkoade ISO 639-2 = n.f.t. |
taalkoade ISO 639-3/DIS = n.f.t. |
}}
It '''Amelânsk''' is it [[Hollânsk|Hollânske]] dialekt dat sprutsen wurdt op it ta de provinsje [[Fryslân]] hearrende [[Waadeilannen|Waadeilân]] [[it Amelân]]. It wurdt op 't heden noch sprutsen troch likernôch 1.500 minsken (42,9% fan 'e Amelânske befolking), mar dy hearre almeast ta de âlderein en it sprekkerstal nimt dêrtroch ôf. Fral troch de grutte skaal fan it toerisme op it eilân stiet it Amelânsk tsjintwurdich sterk ûnder druk fan it [[Nederlânsk]].
It Amelânsk is nau besibbe oan it [[Midslânsk]], it [[Hollânsk|Hollânske]] dialekt fan it sintrale part fan it buoreilân [[Skylge]].
== Skiednis ==
Op [[it Amelân]] moat, krekt as op 'e buoreilannen [[Skiermûntseach]] en [[Skylge]], fan oarsprong ek [[Frysk]] sprutsen wêze, mar oars as op 'e oare eilannen rekke it [[Frysk]] op [[it Amelân]] al ier yn it neigean. Oan 'e ein fan 'e fjirtjinde ieu kaam [[it Amelân]] ûnder [[Hollân|Hollânsk]] bestjoer en hoewol't dat net lang stânhold, soe men oannimme kinne dat dat it begjin fan 'e delgong fan it [[Frysk]] op [[it Amelân]] ynlette hat. Men nimt oan dat it [[Frysk]] op it eilân yn 'e rin fan 'e sechstjinde ieu útstoarn is, al is it dreech om dat mei wissichheid fêst te stellen.
It Amelânsk is mar fragmintarysk oerlevere. De âldste boarne is it "''Zeemanssprookje''" fan J.H. Heymans yn 'e ''Friesche Volks-Almanak'' fan [[1842]].
Al lange tiid bestie der ûnder taalkundigen ynteresse yn it Amelânsk, mar oant 'e twadde helte fan 'e tweintichste ieu wie der mar in bytsje ûndersyk nei dien. Yn 'e santiger jierren pakte de [[Fryske Akademy]], dy't himsels sjocht as de hoeder fan alle, dus ek it net-Fryske, kultuerguod yn [[Fryslân]], de saak op. De earste konkrete plannen foar in wurdboek fan it Amelânsk datearje fan [[1974]]. Fan [[1977]] ôf waard der tsien jier lang hurd wurke om dy plannen te ferwêzentlikjen en yn [[1987]] kaam einlings it mânske ''Woa'deboek fan ut Amelands'' út.
== Amelânsk en Stedfrysk ==
It Amelânsk en it der nau oan besibbe [[Midslânsk]] fan it buoreilân [[Skylge]] waarden yn it ferline faak op ien bulte smiten mei it [[Stedfrysk]], mar resint taalûndersyk hat útwiisd dat it Amelânsk frij sterk fan it [[Stedfrysk]] ôfwykt. Sa liket der njonken it [[Frysk]] en it [[Hollânsk]] noch in trêde, spesifyk Amelânske wurdskat west te hawwen dêr't it tsjintwurdige Amelânske dialekt op weromgiet. Soks is te ferklearjen út 'e mooglikheid dat it oarspronklike [[Frysk]] fan [[it Amelân]] krekt sa sterk fan it [[Frysk]] fan it fêstelân ôfwykte as de hjoeddeiske [[Frysk|Fryske]] eilândialekten fan [[Skiermûntseach]] en East- en West-[[Skylge]].
Fierders komme typysk [[Stedfrysk|Stedfryske]] foarmen, lykas "''burst''" ("boarst"), "''sú''" ("soe"), "''must''" ("moast") en "''durst''" ("doarst") yn it Amelânsk net foar. (De Amelânske foarmen fan dy wurden binne nammentlik resp. "''bó'st''", "''sou''", "''mós''"/"''móst''" en "''doarde''"/"''dó'st''"/"''do'st''".
[[Ofbyld:Lânkaart_lokaasje_amelânsk.GIF|thumbnail|De lokaasje fan it Amelânske dialekt yn 'e provinsje Fryslân.]]
== Stavering ==
It Amelânsk beskikt oer in grut ferskaat oan lûden, folle mear as it [[Nederlânsk]] en ek mear as it [[Frysk]]. Dêrom is der foar it eilândialekt in eigen stavering ûntwikkele, dy't gebrûk makket fan in grut tal lûden mei diakrityske tekens (â, ä, è, ê, ë, î, ò, ó, ô, ö, ú). Typysk foar it Amelânsk is it foarkommen fan "èè", in klank dy't liket op, mar net gelyk is oan 'e [[Frysk|Fryske]] "ê".
In tige opfallende eigenskip fan dy stavering is fierders ek dat de faak foarkommende stomme "r" ferfongen is troch in apostrof, lykas yn 'e wurden "''moa'd''" ("moard"), "''kó't''" ("koart") en "''he'st''" ("hjerst").
== Subdialekten ==
It Amelânsk is te ferdielen yn twa tige opinoar lykjende, mar dochs dúdlik ferskillende susterdialekten: it Eastamelânsk, sprutsen yn 'e doarpen [[Nes]] en [[Bueren]], en it Westamelânsk, sprutsen yn 'e doarpen [[Hollum]] en [[Ballum]]. In foarbyld fan 'e ferskillen tusken dy beide subdialekten is, dat wurden as "âld", "kâld", "hout", "sâlt" en "hûd" yn it Westamelânsk skreaun en útsprutsen wurde as "''oäd''", "''koäd''", "''hoät''", "''soät''" en "''huud''", en yn it Eastamelânsk as "''òòd''", "''kòòd''", "''hòòt''", "''sòòt''" en "''hööd''".
Fierders bestiet der in ferskil by guon ferlytsingsfoarmen, lykas "doarpke", "koke" en "pylkje", dêr't it Westamelânsk "''dörpke''", "''koeike''" en "''pielke''" foar jout en it Eastamelânsk "''dörpje''", "''koetje''" en "''pieltje''". Ek guon útgongen ferskillen, bygelyks de útgong "-aasje". Wurden as "federaasje" en "alteraasje" wurde yn it Westamelânsk "''federase''" en "''alterase''" en yn it Eastamelânsk "''federaasje''" en "''alteraasje''".
Ferskillen yn it leksikon komme ek foar, mar net in protte. It meast opfallend yn dat ferbân is it typysk Eastamelânske wurd "''hèèt''" ("heit"), wylst "''fader''" yn beide subdialekten bestiet.
== Boarnen ==
* Duijf, P., ''Wurdlisten fan 'e Fryske stedsdialekten'', Ljouwert, 1998.
* Jansma, K., ''Friesland en zijn 44 gemeenten'', Ljouwert, 1981.
* Oud, A.G., ''Woa'deboek fan ut Amelands'', Ljouwert, 1987.
* Terpstra, P., ''Tweeduizend jaar geschiedenis van Friesland'', Ljouwert, sûnder jier.
