Friezen: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
L Bot - derby: id:Bangsa Frisia, fa:فریسیها, el:Φρίσσιοι, ka:ფრიზები, th:ฟรีเซียน, ms:Frisia, an:Frisons |
No edit summary |
||
Rigel 9:
Besibbe etnyske groepen = Britten, Denen, Dútsers, Nederlanners, Saksen |
}}
De '''Friezen''' binne in
== Skiednis ==
{{Apart|Skiednis fan Fryslân}}
Sa likernôch om 500 f. Kr. hinne wurde de earste [[terp]]en boud. Dat momint kin as it begjin fan de Fryske kultuer sjoen wurde. De Romeinske skriuwer en politikus [[Tasitus]] wie yn de 1e ieu n. Kr. de earste dy't de Friezen as folk neamde yn syn wurk ''Germania''. Hy rekkene de "[[Frisii]]" ta de [[Ingvaeones]], de Germaanske folken oan de [[Noardsee]]kust.
{{Apart|Skiednis fan de Friezen}}▼
Yn de tiid fan it [[Grutte Folkeferfarren]] rekke it Fryske wengebiet foar in grut part ûntfolke. It is net wis oft de Friezen om it jier 600 hinne noch deselde Friezen wienen as yn 'e Romeinske tiid.
Op 't lêst fan de 6e ieu libbet [[Aldgilles]], de earste Fryske kening dêr't ferskillende skriftlike boarnen fan oerlevere binne. Under syn neifolger [[Redbad]] wurdt it Fryske wengebiet ta syn hichtepunt útwreide. By syn dea yn it jier 719 lit er in grut en heidensk Fryslân nei. It Fryske gebiet dat rûchwei westlik fan de hjoeddeistige Lauwers leit waard ferovere yn it jier 734. De Fryske lannen eastlik fan de Lauwers waarden earst yn it jier [[772]] troch de Franken oermastere.
Mei de komst fan de Franken komme ek ferskillende misjonarissen lykas [[Willibrord]] en [[Willehad]] om de Friezen te [[kerstening|kerstenjen]]. De meast ferneamde misjonaris is [[Bonifatius]] dy't op 5 juny 754 (mooglik ek 755) deadien waard yn 'e omkriten fan [[Dokkum]]. Yn 'e 8e en 9e ieu waard fierwei it grutste part fan de Friezen kristlik. De earste Fryske misjonaris wie [[Liudger]] yn 'e 8e ieu en yn 'e 9e ieu waard yn [[Rome]] de earste [[Friezentsjerke]] boud.
Om it jier 800 hinne begûnnen de earste oanfallen fan de [[Wytsingen]] yn de Fryske lannen. De Friezen waarden troch de Franken frijsteld fan militêre tsjinst om de kust tsjin de heidenske ynkringers te ferdigenjen. Nei de Slach by Norditi yn it jier 884 soe [[Karel de Dikke]] as teken fan syn tankberens de skinker wêze fan de [[Fryske frijheid]]. It [[feodalisme]] dat rûnom yn Europa yn opkommen wie holden de Friezen noch ieuwenlang bûten de doar.
Yn de tiid fan de Fryske frijheid waard Fryslân tusken [[Fly]] en [[Wezer]] bestjoerd troch redjeven (rjochtsprekkers) en de al as net keazen fertsjintwurdigers fan de autonome Fryske lannen. Fanâlds wienen de redjeven inkeld rjochters, de saneamde [[Asega]]'s, dy't ûnder foarsitterskip stienen fan de skelta as fertsjintwurdiger fan de greve. Yn de tiid fan de Fryske frijheid waard ek it mûnlinge rjocht fan de Friezen op skrift steld.
De ein fan de Fryske frijheid is net foar elk gebiet itselde. Yn 'e Slach by Vronen einige de Fryske frijheid nei in rige fan [[Westfryske oarloggen]] yn West-Fryslân. Yn de hjoeddeistige provinsjes Fryslân en Grinslân einige de Fryske frijheid nei lang konflikt fan [[Skieringers en Fetkeapers]] yn it jier 1498. Yn East-Fryslân grypt de famylje [[Sirksena]] nei de macht en sa ûntstiet yn 'e twadde helte fan de 15e ieu it [[Greefskip Eastfryslân]].
== Hjoeddeistige Friezen ==
Sûnt likernôch 1500 hearre de Friezen ta ferskate lannen, en fertoane harren taal en kultuer hieltiid mear ûnderlinge ferskillen, en mear oerienkomsten mei dy fan dy lannen. Yn de [[Nederlân]]ske provinsje [[Fryslân]] wurdt noch [[Westerlauwersk Frysk]] praat, en bestiet noch in Fryske identiteit. Yn [[East-Fryslân]] is in histoaryske bân mei de Fryske kultuer werom te finen; yn it [[Sealterlân]] wurdt noch in [[Eastfrysk]] dialekt praat. Yn [[Noard-Fryslân]] en op [[Helgolân]] binne noch Fryske dialekten en in Fryske identiteit. Yn oare gebieten, lykas [[West-Fryslân]] yn [[Noard-Hollân]] en [[Grinslân]] binne allinnich mar Fryske skiednis en wat kultuerspoaren mear. Út ûndersyk docht lykwols wol bliken dat it Eastfrysk platt en it Grinslanner dialekt noch grammatikale oerienkomsten hat mei it hjoeddeistige Frysk.
De Friezen út Westlauwersk- en Noard-Fryslân binne troch de [[Jeropeeske Uny]] en harren nasjonale steat erkend as nasjonale minderheid. De trije Fryske talen binne erkend ûnder Diel I, II en III fan it [[Jeropeeske Hânfêst foar regionale talen of talen fan minderheden]].
=== Polityk ===
Der binne yn Westlauwersk Fryslân twa Fryske politike partijen, [[deFriezen]] en de [[FNP]]. Yn Noard-Fryslân fertsjinwurdiget it [[Südschleswigsche Wählerverband]] (SSW) de Noard-Fryske minderheid. East-Fryslân hat [[Die Friesen]] as politike partij.
De FNP en it Südschleswigsche Wählerverband binne beide oansletten by de [[Jeropeeske Frije Alliânsje]] dy't ûnder oaren de Noard- en West-Friezen fertsjinwurdigje yn it [[Jeropeesk Parlemint]].
=== Taal ===
It is dreech om nei te gean hoe it Frysk him yn de [[Aldheid]] en iere midsieuwen ûntjûn hat. Fan de [[iere midsieuwen]] binne lykwols Fryske [[runen]] oerbleaun, mar lang net genôch om dêr apart in stúdzje fan te meitsjen. Yn de lette midsieuwen wurdt it Frysk skriftlik brûkt as rjochtstaal. Yn Noard-Fryslân hat de sitewaasje him wer wat oars ûntjûn, dêr teagen twa groepen fan Friezen hinne. De earste weach fan Friezen dy't har yn [[Noard-Fryslân]] nei wenjen sette wie yn de [[7e ieu]], de twadde yn de [[11e ieu|11e]]/[[12e ieu]]. De [[skiednis fan it Noardfrysk]] is dêrom wer in oar sjapiter. It taalgebiet fan it [[Frysk]] yn East-Fryslân waard yn de [[16e ieu|16e]] en [[17e ieu]] hurd lytser. Hjoed is der allinnich mar it Sealterfrysk oerbleaun. Yn [[Fryslân|West-Fryslân]] (de provinsje Fryslân yn Nederlân) hat der mei [[Gysbert Japiks]] in oplibbing west foar it [[Midfrysk]]
Line 54 ⟶ 59:
* [[Skiednis fan Fryslân]]
* [[Fryske myte]]
== Keppeling om utens ==
| |||