Evangeelje fan Mattéus: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
L →Boadskip: red |
red + oanfolling hiele side |
||
Rigel 1:
[[File:The Evangelist Matthew Inspired by an Angel.jpg|right|thumb|300px|De [[apostel]] [[Mattéus]] wurdt troch in [[ingel]] ynspirearre ta it skriuwen fan syn [[evangeelje]]. (In skilderij fan [[Rembrandt]].)]]
It '''''Evangeelje fan Mattéus''''', yn it oarspronklike [[Gryksk]]: '''τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Ματθαῖον''', '''''to Euangelion kata Matthaion''''' (mar meastentiids koartwei ''Mattéus'' neamd), is in [[evangeelje]] dat erkend wurdt as ien fan 'e fjouwer [[kanonike evangeeljes]]. It is it earste boek fan it [[Nije Testamint]] fan 'e [[kristendom|kristlike]] [[Bibel]] en foarmet yn 'e mande mei de evangeeljes fan [[Evangeelje fan Markus|Markus]] en [[Evangeelje fan Lukas|Lukas]] ien fan 'e trije [[synoptyske evangeeljes]]. It fertelt fan it libben en ûnderrjocht, de dea en de weropstanning út 'e dea fan 'e [[joadendom|joadske]] learmaster [[Jezus|Jezus fan Nazaret]], dy't troch de kristenen beskôge wurdt as de [[messias]] en de Soan fan [[God]]. De earste [[Frysk]]e oersetting fan it ''Evangeelje fan Mattéus'' ferskynde yn [[1858]] fan 'e hân fan [[Joast Hiddes Halbertsma]].
==Oarsprong==
Men is fan tinken dat it ''Evangeelje fan Mattéus'' syn oarsprong hie yn 'e joadsk-kristlike mienskip yn it [[Romeinske Ryk|Romeinske]] [[Syrje]], oan 'e ein fan 'e earste ieu. It meastepart fan 'e moderne [[bibelwittenskip]] en de [[historiografy]] datearret it sa tusken [[70]]-[[80]] n.Kr., al wolle guon hawwe dat it noch earder skreaun wie, tusken [[50]] en [[60]] n.Kr.
Yn 'e tekst sels wurdt de [[skriuwer]] net neamd. De tradysje dy't wol dat it de [[apostel]] [[Mattéus]] wie, in ferfijd [[tollener]] (belestingynder) foar de Romeinske besetter dy't in dissipel fan Jezus waard, is begûn mei de kristlike [[biskop]] [[Papias fan Hiëropolis]] (±[[100]]-[[140]]). Dyselde skreau, yn in passaazje mei in stikmannich útspraken dy't foar mearderlei útlis fetber binne: ''"Mattéus sammele de wurden ''[''logia'': oerleverings fan of oer Jezus]'' yn 'e Hebrieuske taal ''[''Hebraïdi dialektōi''; miskien ek wol "Hebrieuske styl"]'' en in elk ynterpretearre ''[''hērmēneusen''; of "fertaalde"]'' harren nei bêste kinnen."'' Dit liket te betsjutten dat it ''Evangeelje fan Mattéus'' yn it [[Hebrieusk]] skreaun waard en dêrnei oerset nei it [[Gryksk]], mar [[taalkunde|taalkundich]] ûndersyk fan 'e Grykske tekst fan ''Mattéus'' slút dat frijwol út. Hoe dan ek, op grûn fan dit twifelige sitaat waard it evangeelje neitiid oan Mattéus taskreaun en om 'e ein fan 'e twadde ieu hinne wie dy oertsjûging sa algemien wurden dat nimmen him noch yn 'e kiif stelde, en yn dy tiid ûntstie ek de titel "it Evangeelje fan Mattéus".
Hjoed de dei wurdt lykwols frij algemien oannommen dat net de apostel Mattéus, mar in anonym skriuwer de wiere auteur fan it evangeelje wie. In wichtich argumint is dêrby dat ''Mattéus'' oantoanber fierhinne basearre is op it ''Evangeelje fan Markus'', en it liket net botte wierskynlik dat immen dy't sels tsjûge fan 'e oangeande foarfallen wie, him sasear op in oar ferlitte soe. Men beskôget de anonime skriuwer as in heechoplate joad, dy't in yngeande kennis hie fan 'e details fan 'e joadske wet en oerskrank op 'e grins stie tusken tradysjonele joadske noarmen en wearden en harren nije, kristlike wjergaders. Yn syn fermidden stie de apostel Mattéus nei alle gedachten yn heech oansjen, mei't men leaut dat dyselde ek tige talein wie op 'e [[Torah]] en sels wol sjoen wurdt as in [[farizeeër]] of skriftlearde dy't ien fan Jezus syn folgelingen waard.
==Oerienkomsten mei de oare evangeeljes==
Teologen beskôgje it ''Evangeelje fan Mattéus'' net as in eachtsjûgeferslach fan it dwaan en litten fan Jezus, mar as in lettere optekening dêrfan op grûn fan trije ûnderskate boarnen (de saneamde trijeboarneteory, dy't hjoed de dei troch de measte saakkundigen oanhongen wurdt). Yn it foarste plak spile dêrby it ''[[Evangeelje fan Markus]]'' in wichtige rol, dat foar 94% suver wurd foar wurd yn ''Mattéus'' oernommen is en dêrmei 55% fan ''Mattéus'' foarmet. Oard is der de hypotetyske samling (of samlings) fan siswizen en útspraken fan Jezus dy't ''[[boarne Q|Q]]'' neamd wurdt (nei it [[Dútsk]]e wurd foar "boarne", ''Quelle''). De ynhâld fan boarne ''Q'' foarmet 25% fan ''Matteús''. Materiaal út ''Markus'' en ''Q'' waard ek foar in grut part brûkt om it ''[[Evangeelje fan Lukas]]'' gear te stallen; sadwaande lykje ''Markus'', ''Mattéus'' en ''Lukas'' tige opinoar en wurde se de [[synoptyske evangeeljes]] neamd (yn tsjinstelling ta it ''[[Evangeelje fan Jehannes]]'', dat gâns ôfwykt). Ta ein beslút is der dan noch materiaal dat inkeld yn ''Mattéus'' foarkomt; dat foarmet sa'n 20% fan it evangeelje. Omset yn fersen is de sitewaasje sa: ''Mattéus'' bestiet út 1071 fersen; dêrfan komme der 387 ek foar yn sawol ''Markus'' as ''Lukas''; 184 komme inkeld ek foar yn ''Lukas''; 130 komme inkeld ek foar yn ''Markus''; en 387 fersen binne unyk.
== Boadskip ==
De útdrukkingsfoarm en de ynhâld wize derop
Der binne kritisy dy't guon passaazjes yn it boek [[antysemitisme|antysemitysk]] fine en miene dat
==Fryske oersetting==
▲Der binne kritisy dy't guon passaazjes yn it boek [[antysemitisme|antysemitysk]] fine en miene dat dizze de wize foarme hat dêr't in protte kristenen yn de joaden sjogge of sjoen hawwe, benammen yn de [[Midsieuwen]]. It meastepart fan dizze passaazjes waarden troch Jezus sein tsjin (de lieders fan) wichtige religieuske partijen yn dy tiid, en dêr't hy harren beskuldige fan skynhillichheid en in ferkeard begrip fan de Joadske religy.
De earste Fryske oersetting fan it ''Evangeelje fan Mattéus'' ferskynde yn 1858 fan 'e hân fan 'e grutte njoggentjinde-ieuske [[Fryslân|Fryske]] [[skriuwer]] en [[dichter]] [[Joast Hiddes Halbertsma]], ûnder de titel ''It Ewangeelje fen Matthewes''. It hiele Frysktalige Nije Testamint kaam út yn [[1933]], yn in fertaling fan dû. [[Geart Aeilco Wumkes]] en [[Eeltsje Boates Folkertsma]], deselden dy't yn yn [[1943]] ferantwurdlik wiene foar de earste folsleine bibeloersetting, wat in útjefte wie fan it ''[[Nederlands Bijbelgenootschap]]'' yn opdracht fan it [[Kristlik Frysk Selskip]]. Om't sawol teologen as taalkundigen beswieren tsjin 'e fertaling Wumkes-Folkertsma hiene, waard fan [[1966]] ôf wurke oan in nije bibeloersetting, dy't yn [[1978]] útkaam as de [[Nije Fryske Bibeloersetting]], mei stipe fan 'e provinsje [[Fryslân]], it ''[[Nederlands Bijbelgenootschap]]'' te [[Haarlim]] en de [[Katholieke Bijbelstichting]] te [[Bokstel]]. Dat is de fertaling dy't noch altiten yn gebrûk is, yn 'e foarm fan 'e trêde, ferbettere druk fan [[1995]]. De oersetting fan it ''Evangeelje fan Mattéus'' waard dêrby dien troch pater dr. S. Galama ofm, ûnderstipe troch [[frisikus]] M.J. de Haan.
{{boarnen|boarnefernijing=
* ''It Ewangeelje fen Matthewes: vertaeld in het land-friesch'' (oers. J.H. Halbertsma), Londen, 1858, sûnder ISBN.
* ''It Nije Testamint'' (oers. G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma), Haarlim, 1933, sûnder ISBN.
* ''Bibel'' (oers. G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma), Haarlim, 1943, sûnder ISBN.
* ''Bibel'' (Nije Fryske Bibeloersetting), Haarlim/Bokstel, 1978 (Nederlands Bijbelgenootschap/Katholieke Bijbelstichting), ISBN 9 06 12 60 817.
}}
{{Bibel}}
[[Kategory:Evangeelje yn de Bibel|Mattéus, Evangeelje fan]]
[[Kategory:Nije Testamint]]
[[Kategory:Bibel]]
[[Kategory:Kristendom]]
| |||