Yndo-Jeropeeske talen: ferskil tusken ferzjes

De mooglikheid dat guon fan 'e Yndo-Jeropeeske talen in mienskiplike ôfstamming hienenhiene, waard foar it earst yn [[1647]] oppenearre troch de [[Nederlân]]ske [[wittenskipper]] [[Marcus Zuerius van Boxhorn]], yn [[1647]]. HyDy stelde foar dat se harren út it [[Skytysk]] ûntjûn hienenhiene, in taal dy't yn 'e [[Aldheid]] sprutsen waard troch [[nomade]]n, ynop 'e [[steppe]]n fan wat no de [[Oekraïne]] is, sprutsen waard. YnHy synhie tiidynsafier bleau syn teory fierders ûnbekend. Hjoed de dei kin der allinnich fan oantoand wurdegelyk, dat it Skytysk yndie in [[Iraanske talen|Iraanske taal]] wie, dy't dêrmeiek ta de Yndo-Jeropeeske taalfamylje hearde. Syn teory waard yn syn tiid lykwols sa goed as gjin omtinken oan jûn.

Yn [[1786]] waard troch Sir [[William Jones (taalkundige)|sir William Jones]], in [[Grut-Brittanje|Britsk]] koloniaal amtner yn [[YndiaBritsk-Ynje]] dy't yn syn frije tiid inmei amateur-taalkundige[[taalkunde]] wieompielde, in soartgelikense teory foarsteld. Hy murk oerienkomsten op tusken fjouwertrije fan 'e âldste en bêst oerlevere Yndo-Jeropeeske talen, it [[Latyn]], it [[Gryksk]] en it [[Sanskryt]], en stelde fierders in bân tusken dy trije talen en it [[PerzyskGoatysk]], it [[Keltyske talen|Keltysk]] en it Sanskryt[[Perzysk]] foar, al wied er dêr sels twifelich oer. It systematyske taalûndersyk dat de [[Dútslân|Dútske]] [[taalkundige]] [[Franz Bopp]] nei oanlieding fan Jones syn teory die, befêstige lykwols dat dy fjouwerseis en oare talen in mienskiplike ôfstammingmienskiplik hawwekomôf koenenhiene. Bopp syn ''ComparativeVergleichende GrammarGrammatik'' ('"'Ferlykjende Grammatika''"), dy't tusken [[1833]] en [[1852]] útjûn waardferskynde, wurdt beskôge as it begjin fan 'e wittenskiplike[[wittenskip]]like stúdzje fannei 'ede Yndo-Jeropeeske talen.

=== NammeNammejouwing ===

Lange tiid stienenstiene de Yndo-Jeropeeske talen bekend ûnder de namme "Yndogermaanske talen", neamd nei de beide fierst útinoar lizzende taalkloften[[taalkloft]]en dy't derta beheardenhearden, de Yndyske of [[Yndo-Aryske talen]] yn it súdeasten en de [[Germaanske talen]] yn it noardwesten. Mar om'tdy beneaming rekke lykwols besmodzge trochdat de [[nazys]] der yn 'e tritigerjierren tritich en fjirtiger jierrenfjirtich fan 'e 20e[[tweintichste ieu]] fanmei deoan namme'e gebrûkhaal makkengiene ynfoar harren [[ras (klassifikaasje fan minsken)|rasse]]-[[ideology]]. waard neiNei de [[Twadde Wrâldoarloch]] waard dêrom de term "Yndo-Jeropeesk" ynfierd, dy't no yn 'e taalwittenskip frij algemien brûkt wurdt.

== =Oarsprong ===

OareDer besteane noch mear teoryen, hawwemar dy binne minder ynfloedynfloedryk. Sa wolle guon hawwe dat itde túslân''Urheimat'' fan 'e Yndo-Jeropeeske talenJeropeänen it noardwesten fan it tsjintwurdige [[IranIraan]] wie, it gebiet om 'e [[Urmiamar]] hinne. Oaren leauwe dat de talense út it gebiet kamen dat no de [[See fan Azov]] foarmet, beëasten it [[Oekraïne|Oekraynske]] [[skiereilân]] de [[Krim]], en dat de fersprieding fan 'e Yndo-Jeropeeske folken in drekt gefolch iswie fan it derûnderstrûpen fan dat lân om 56005.600 f.Kr. hinne. Wer oaren hawwe yn it ferline teoryen foarsteld dy't harren eigen nasjonale of [[nasjonalisme|nasjonalistyske]] belangen it bêstbêste tsjinnen.

* de [[Anatoalyske talen]]

:: Dizze taalfamylje omfettet de ierst oerlevere Yndo-Jeropeeske talen, dy't no allegearre útstoarn binne. De wittenskipmeaste istaalkundigen itpleatse derdizze nochtaalgroep netyn oer'e iensYndo-Jeropeeske attaalfamylje, dizzemar famyljein wolminderheid tahâldt út dat it in sustertaalfamylje west hawwe moat, dy't mei de Yndo-Jeropeeske talen heardeop ofien derhichte instie. sustertaalfamyljeDe wichtichste taal fan wie.dizze Talen:kloft is it [[Hettitysk]], dat oerlevere is út de'e 18eachttjinde ieu f.Kr., Oare Anatoalyske talen binne it [[Lûwysk]], [[Lydysk]], [[Lysysk]], [[Pisidysk]], en [[Palaysk]]. enMooglik hearde ek it breklik oerlevere [[Karysk]] ta dizze oarentaalgroep.

* de [[Armeenske talen]]

:: Fan dizze lytse taalkloft wurdt faak allinneinkeld it [[Armeensk]] neamd, mar ek it [[Lomavren]] en it [[HemşinliHemsjinly]] hearre derta. It [[Aldarmeensk]], dat ek wol ''Grabar'' neamd wurdt, is oerlevere fan 'e 5e[[fyfde ieu]] ôf.

* de [[Balto-Slavyske talen]]

:: De measte taalkundigen nimme oan dat de Baltyske en de Slavyske talen oarspronklik in ienheid foarmenfoarme hawwe; lykwols, it is dat in tear punt yn 'e [[Baltikum|Baltyske steaten]].

:* de [[Baltyske talen]]

::Dizze Oerleveretalen binne fan 'e 14e[[fjirtjinde ieu]] ôf oerlevere en hawwe in ûngewoan prottesoad argayske skaaimerken fan it [[Proto-Yndo-Jeropeesk]] beholden. Allinne itIt [[Litousk]], en[[Letsk]], it[[Samogitysk]] en [[LetskLatgaalsk]] wurde hjoed de dei noch sprutsen;, útstoarnewylst it [[Koerlânsk]] op it rântsje fan it útstjerren balansearret. Utstoarne talen binne ûnder mearû.m. it [[Aldprusysk]], en[[Sûdovysk]], it[[Seloansk]] en [[KoerlânskSemigallysk]].

:* de [[Slavyske talen]]

:: It [[Aldtsjerkeslavysk]], no in [[deade taal|deade]] [[tsjerketaal]], is oerlevere fan 'e 9e[[njoggende ieu]] ôf. Oare útstoarne talen binne û.m. it [[Aldnovgorodsk]], de taal fan [[Midsieuwen|Midsieusk]] noardlik [[Ruslân]], dy't letter ferkrongen is troch it Russysk, en it [[Polabysk]], dat foarhinne yn noardeastlik [[Dútslân]] sprutsen waard. De wichtichste libbene talen binne: it [[Russysk]], [[Oekraynsk]], [[Poalsk]], [[Tsjechysk]], [[Servysk]], [[Bulgaarsk]], [[Wytrussysk]], [[ServyskSlowaaksk]], [[Kroätysk]], [[SlowaakskSloveensk]], [[SloveenskMasedoanysk]], [[MasedoanyskBosnysk]], [[Montenegrynsk]], [[Roeteensk]], [[Silezysk]], [[Sorbysk]] en [[BosnyskKasjûbysk]].

* de [[Germaanske talen]]

:: De ierst oerlevere ynskripsje datearret út 'e 2e[[twadde ieu nf. Kr.]], wylst de earstearste oerlevere tekst de Goatyske [[GoatyskBibel]]e Bibeloersettingoersetting út 'e 4e[[fjirde ieu]] is. Njonken ditit no útstoarne [[Goatysk]] binne de wichtichste talen: it [[Ingelsk]], [[Dútsk]], [[Nederlânsk]], [[Sweedsk]], [[Afrikaansk]], [[Deensk]], [[Noarsk]], [[YslânskLúksemboarchsk]], [[LúksemboarchskYslânsk]] en [[FaroyskFêreusk]]. Oare talen binne û.m.: it [[FryskNederdútsk]]/[[Nedersaksysk]], [[SealterfryskJiddysk]], [[NoardfryskSkotsk]], [[NederdútskFrysk]], [[Limboarchsk]], [[SkoanskNoardfrysk]], [[Sealterfrysk]], [[Skânsk]] en [[Elfdelstersk]].

* de [[GrykskeHelleenske talen]]

:: Fan dizze lytse taalkloft wurdt ornaris allinne it [[Gryksk]] neamd, dêr't de ierste fragminten fan oerlevere binne út 'e 14efjirtjinde ieu f.Kr., (yn 'e foarm fan it [[MykeenskMyseensk Gryksk]]). OareEk hjoedútstoarne detalen deiút noch'e sprutsenAldheid talenas behearrendit ta[[Doarysk]], dizze[[Eoalysk]] groepen binne[[Arkado-Syprioatysk]] hearden derta. Hjoed de dei wurde njonken it Gryksk noch sprutsen: it [[Pontysk]], [[Kappadoasysk]] en [[Tsakoanysk]].

* de [[Illyryske talen]]

:: De iennichste noch libbene taal út dizze kloft is it [[Albaneesk]], dat oerlevere is fan 'e 15e[[fyftjinde ieu]] ôf. DeFoar measteparty taalkundigen nimmestiet Albaneeskno opfêst ûnderdat deit [[Albaneesk]] in Illyryske taal wie en net in [[Trasyske talen|Trasysken-ien]], al hatliket itder ekgewoan Trasyskete karakteristikenmin fan 'e âlde Illyryske talen oerlevere te wêzen om datoangeande slutend bewiis te foarmjen. OareDy âlde, no útstoarne [[Illyryske talen]] wienenwiene ûnderû.m. mearit [[Illyrysk]], [[Pannoanysk]] en [[Alddalmatysk]]. AtOft it [[Messapysk]], dat yn 'e [[Aldheid]] yn 'e "hakke" fan 'e [[Lears fan [[Itaalje]] sprutsen waard, ek ta de Illyryske talen rekkene wurde moat, is noch altyd net folslein bewiisd, mar liket wol wierskynlik.

:: De wichtichste útstoarne talen út dizze famylje binne it [[Avestysk]], (oerlevere fan 'e 7e[[sânde ieu f. Kr.]] ôf), [[Aldperzysk]], (oerlevere fan 'e 6e[[sechsde ieu f. Kr.]] ôf), [[Medysk]], [[Partysk]], [[Baktrysk]], [[Skytysk]], [[Sarmatysk]] en [[SarmatyskSogdysk]]. Libbene talen binne ûnder mearû.m.: it [[Perzysk]] (Iraansk), [[Koerdysk]], [[Tadzjyksk]], [[Pataansk]], (de grutste taal fan [[Afganistan]]), [[OssetyskDary]] (de twadde taal fan Afganistan), [[Hazaragy]], [[Balûtsysk]] en it [[BaluchiOssetysk]] (út 'e [[Kaukasus]]).

:* de [[Yndo-Aryske talen]]

:: De wichtichste taal dy't ta dizze famylje heart, is it útstoarne [[Sanskryt]], dat oerlevere is fan it iere twadde milennium f.Kr. ôf, dat om it jier [[600]] hinne útstoarn wie, mar dat yn 'e twadde helte fan 'e [[tweintichste ieu]] nij libben ynblaasd is (yn [[2001]] wiene der wer 14.000 memmetaalsprekkers). In oare wichtige, nonoch wol útstoarne taal is it [[PaliPaly (taal)|Paly]], dêr't de ierste [[boedisme|boedistyske]] hillige teksten yn skreaun binne. LibbeneDe wichtichste libbene Yndo-Aryske talen binne ûnderit mear:[[Hindy]] (de nasjonale taal fan [[HindiYndia]]), it [[Bingaleesk]] (de nasjonale taal fan [[Banglades]]), it [[Urdû]] (de nasjonale taal fan [[Pakistan]]), it [[Nepaleesk]] (de nasjonale taal fan [[Nepal]]), it [[Singaleesk]], (de nasjonale taal fan [[Sry Lanka]]) en it [[Maldivysk]], (de nasjonale taal fan 'e [[PunjabiMalediven]],). Grutte Yndo-Aryske talen mei in offisjele regionale status yn Yndia binne fierders it [[SindhiPûndjaabsk]], [[GujaratiMaratysk]], [[RajasthaniGûdjaratysk]], [[MahratiKonkaansk]], [[KonkaniAssameesk]], [[OriyaOrissaansk]] en [[Tsjattisgaarsk]]. Ek it [[Sindysk]], [[Bihareesk]], [[Radjastaansk]] en [[AssameeskSurinaamsk-Hindoestaansk]] hearre ta dizze taalfamylje.

:* de [[Italo-KeltyskeNoeristaanske talen]]

:* de [[ItalyskeItalo-Keltyske talen]]

::* de [[RomaanskeItalyske talen]]

::::Ta Dizzedizze útgroep hearre it [[Latyn]] fuortkommenen talenin hearrestikmannich ekoare ta de Italyskeútstoarne talen. Dedy't wichtichsteyn [[Romaanske talen]] binne:'e [[FrânskAldheid]], [[Spaansk]],op [[Portegeesk]],it [[Italjaansk Skiereilân]] sprutsen waarden, lykas it [[RoemeenskOskysk]], en [[MoldavyskUmbrysk]], en wierskynlik ek it [[KatalaanskFenetysk]],. It [[OksitaanskLatyn]] enis oerlevere fan 'e [[Llionsksechsde ieu f. Kr.]] ôf.

::* de [[KeltyskeRomaanske talen]]

:* de [[TochaarskeKeltyske talen]]

* de [[TrasyskeTochaarske talen]]

== De ''Satem''- en Centum''centum''-talen ==

De taalkloften dy't ta de Yndo-Jeropeeske talen hearre, waardenwurde faak klassifisearre as ''centumsatem''- of ''satemcentum''-talen, wat in opdieling yn westlike en eastlike talen joech. Dy klassifisearring hat net sasear mei [[taalbesibskip]] te krijen, mar mear mei tsjinstelde ûntwikkelings fan taalgroepen dy't in mienskiplike oarsprong hawwe. In''Satem''-talen foarbyld fanhawwe it ferskil ferlern tusken [[labiofelêr]]e en echt [[felêr]]e [[konsonant|bylûd]]en, en fierders wurde yn ûntwikkelingdy talen de [[palatale felêr|palataal felêr]]e bylûden as [[sysklank]] útsprutsen. De ''centum''-talen, oan 'e oare kant, hawwe it ferskil ferlern tusken de palataal felêre en de echt felêre bylûden. In foarbyld fan dit ferskil is (de earste letter fan) it wurd foar "hûndert", yn it [[Latyn]] ''centum'' (de c wurdt útsprutsen as in k) en yn it [[Avestysk]] ''satem''.

Neffens dizze ferdieling hearre de [[Germaanske talen|Germaanske]], [[Keltyske talen|Keltyske]], [[Italyske, meitalen|Italyske]] dêryn(en ek de[[Romaanske talen|Romaanske,]]) en [[Grykske talen|Grykske]] taalkloften ta de ''centum''-talen en de [[Baltyske talen|Baltyske]], [[Slavyske talen|Slavyske]], [[Armeenske talen|Armeenske]] en [[Yndo-Iraanske talen|Yndo-Iraanske]] taalkloften ta de ''satem''-talen. De [[Illyryske talen|Illyryske]], [[Trasyske talen|Trasyske]], [[Anatoalyske talen|Anatoalyske]] en [[Tochaarske talen|Tochaarske]] talen nimme in wat aparte posysje yn: guon taalkundigen rekkenje harren ta de ''centum''-groep, wylst oaren hawwe wolle dat se ta net ien fan beide groepen hearre. Mei om't de lêste twa talen west-talen yn it east-gebiet wêze soenen is it belang fan dit ûnderskie tebek rûn.

Guon taalkundigen hawwe útsteld dat de Yndo-Jeropeeske supertaalfamylje sels ek wer in tûke is fan in noch gruttere [[taalfamylje]]. De bekendste fan dizze hypotetyske taalfamyljes is de famylje fan desaneamde [[Nostratyske talen|Nostratyske taalfamylje]], dy't yn [[1903]] foarsteld waard troch de [[Denemark|Deenske]] taalkundige [[Holger Pedersen]]. Behalven de Yndo-Jeropeeske talen soenensoene dêrta ek hearre moatte: de [[Afro-Aziatyske talen|Afro-Aziatyske]] ([[Arabysk]], [[Hebrieusk]], ensfh.); de [[Dravidyske talen]] ([[Tamyl (taal)|DravidyskeTamyl]], [[Telûgû (taal)|Telûgû]], ensfh.); de [[Oeralyske talen|Oeralyske]] talen ([[Finsk]], [[Hongaarsk]], ensfh.); de [[Altayske talen|Altayske]] ([[Turksk]], [[Mongoalsk]], ensfh.); en de [[Súdkaukazyske talen|Súdkaukazyske]] talen([[Georgysk]], ensfh.).

De Nostratyske teory is lykwols tige kontroversjeel, krekt as de soartgelikense [[EuraziatyskeJeraziatyske talen|Euraziatyske]]Jeraziatyske teory]] fan [[Joseph Greenberg]] en de [[Pontyske talen|Proto-Pontyske]] teory fan [[John Colarusso]]. DerDat wurdtwol alnet oannaamsizze dat itdy Proto-Yndo-Jeropeeskteoryen eknet werop útwierheid inberêste oarekinne. taal ûntstien is;Krektoarsom, gjin taal ûntstiet út it neat, dus ek [[Proto-Yndo-Jeropeesk]] net. AllinnichDy leitoertaal dedêr't ôfstammingalle saYndo-Jeropeeske fiertalen fan ôfstamje, moat sels ek wer earne fan ôfstamme wêze. It probleem is allinne dat men dêrfoar safier werom yn de'e tiid moat, dat der oant no tagewoan gjin brûkbere bewizen te finen binne – itsij taalkundige, ofitsij argeologyske – bewizenom fûnin binneteory te ûnderstypjen.

== FoarbyldenTaalferliking ==

* D. {{Aut|Crystal, David}}, ''The Penguin Dictionary of Language (secondSecond editionEdition)'', Londen, 1999 (Penguin), ISBN 0 14 05 14 163.

* ――, ''Grote Winkler-Prins encyclopedieEncyclopedie'', Amsterdam/Antwerpen, 1979-1994.

* {{Aut|Hofstra, T. Hofstra}}, ''Oudnoors I'', Grins, 1996.

* {{Aut|Nieuwenhuijsen, P.M. Nieuwenhuijsen}}, ''Het Verschijnsel Taal'', Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894.

* {{Aut|Nooteboom, S.G. Nooteboom, en Cohen, A. Cohen}}, ''Spreken en Verstaan -: Een Nieuwe Inleiding tot de Experimentele Fonetiek'', Assen, 1995 (Van Gorcum), ISBN 9 02 32 29 835.