Diakritysk teken

In diakritysk teken is in skriftteken dat boppe, ûnder of troch in letter set wurdt foar it feroarjen fan de útspraak.

Toetseboerd mei diakrityske tekens.

De ûntjouwing fan de Umlaut, yllustrearre oan de hân fan it wurd "schön". De skriuwwize giet fan "schoen" nei "schon" mei in lytse "e" boppe de "o", oant op ’t lêst "schön" mei twa lytse haaltsjes boppe de "o".

Funksjes

Mei diakrityske tekens kinne ferskate aspekten fan de útspraak oanjûn wurde:

• in folslein oare klank as by deselde letter sûnder diakritysk teken (lykas by it skerpteken en it dakje yn it Frysk en de Umlaut yn it Dútsk)
• de lingte fan it lûd (it accent aigu yn it Hongaarsk en it Tsjechysk);
• de klam fan in wurd (accent aigu of accent grave yn ferskate Romaanske talen);
• ferskate toanhichtes yn Aziatyske toantalen lykas it Standertmandarynsk en Fjetnameesk;
• it apart útsprekken fan de letter (it dielteken yn it Frysk, Nederlânsk, Afrikaansk, Frânsk, Spaansk en Gryksk).

Bytiden is in diakritysk teken net (of net mear) nedich foar de útspraak mar wurdt it allinnich brûkt om etymologyske reden, bygelyks it accent circonflexe yn it Frânske wurd maître, of om homografen te ûnderskieden, bygelyks it accent grave yn it Frânske wurdpear ou ("of") en où ("wêr").

Status

Diakrityske tekens kinne yn ferskate talen in oare status hawwe:

• In letter mei in diakritysk teken is in aparte letter mei in eigen plak yn it alfabet fan de oanbelangjende taal. Dat is ûnder oare it gefal mei it Poalske alfabet, dêr’t de ł nei de l komt en it Spaanske alfabet, mei de ñ nei de n. Yn de Noard-Germaanske talen folgje de letter z noch de æ (ligatuer), ø, å, en ö.
• It diakritysk teken smyt gjin nije letter op en it diakritysk teken mei net fuortlitten wurde. Dat is it gefal mei it Fryske skerpteken en dakje, de Dútske Umlaut en yn it Iersk mei de síneadh.
• It diakritysk teken smyt gjin nije letter op en it diakritysk teken moat bytiden fuortlitten wurde. Dat is it gefal mei it dielteken yn it Frysk en Nederlânsk: daliks nei it ôfbrekken yn de stavering ferfalt it dielteken, dus:
  • beëinigje (Frysk)— officiële (Ned.)
  • be-einigje (Frysk) — offici-ele (Ned.)
• It diakritysk teken wurdt yn de praktyk wol weilitten, yn it Frysk benammen op haadletters. Neffens guon is it sels it bêste de tekens op haadletters fuort te litten. Yn it Frysk en Frânsk is dat faak de praktyk, hoewol’t yn it Frânsk neffens de offisjele regels fan de Académie française ek op haadletters diakrityske tekens ferplichte binne. Ek Spaanske skriuwers steane der om bekend dat se it net al te krekt nimme mei it setten fan aksinten (ñ is dêr in útsûndering op, wat dat is in aparte letter). Yn it Nederlânsk wurde offisjeel ek gjin aksinten op haadletters skreaun (útsein as in wurd folslein yn haadletters skreaun is ), mar yn de praktyk bart dat faak wol (Één yn stee fan Eén).
• It diakrityske teken heart net by it wurd, mar wurdt skreaun om klam te jaan, de klam oars te lizzen of te ferskowen, of om betizing mei oare wurde foar te kommen. Dat wurdt yn it Nederânsk wol gauris brûkt: vóórkomen fersus voorkómen, alléén. Yn it Frysk: fóársizze fersus foarsízze.

In letter mei diakritysk teken kin in ligatuer wêze. Sa is de Dútske ä eins in kombinaasje fan a en e. Der binne ek ligatueren dy’t net as letter mei diakritysk teken beskôge wurde kinne, lykas de æ en ß.

Yn ferskillende talen

Diakrityske teken komme benammen in soad foar yn talen dy’t foarhinne yn in oar alfabet skreaun waarden, lykas it Turksk dat earder yn it Arabyske en tsjintwurdich yn it Latynske alfabet skreaun wurdt. Ek it Quốc ngữ yn Fjetnam, it Tsjechysk en it Poalsk binne dêr foarbylden fan.

It Latynske alfabet ken in hiel skala oan diakrityske tekens. Ek it Arabyske, it Syrillyske, it Grykske, it Hebrieuske en it Thaiske skrift brûke diakrityske tekens.

It hanyu pinyin, it transliteraasjesysteem fan it Sineesk, brûkt diakrityske tekens om de toan fan it wurd oan te tsjutten.

Yn it Nederlânsk komme diakrityske tekens net in soad foar, en fanâlds kamen skoalbern der earst mei yn de kunde as se Frânsk learden. Dat soe ferklearje kinne wêrom’t se, ek yn it Nederlânsk, meast mei de Frânske namme oantsjut wurde. De Umlaut is fansels benammen út it Dútsk bekend. Yn de Limboarchske dialekten komme diakrityske tekens folle faker foar. Sa hat it Maastrichts yn sawat eltse sin in diakritysk teken.

Yn it Frysk dêrfoaroer wurde diakrityske tekens in hiel soad brûkt. Wy kenne:

• skerpteken of accent aigu: ú
• klamteken of accent grave: è
• dielteken: of trema: ë
• umlaut: ü
• dakje, of accent circonflexe: â
• sedille: ç

Foar it brûken fan dizze diakrityske tekens, sjoch lêsteken.

Tekens dy’t net yn it Frysk brûkt wurde:

• ogonek: ę
• haček of caron: ě
• Breve: ĕ
• macron: ē
• punt: ė
• dûbel accent aigu: ő
• tilde: ã
• corona: å
• skeane streek: ł
• de fokalisaasjetekens yn itHebrieusk en it Arabysk

Gearstald symboal

Understeande tabel jout in part fan de mooglike diakrityske tekens.

• Wat der yn de kolom 'Afk' stiet is de manier om it teken gear te stallen yn it typesettingpakket LaTeX dat benammen foar (technysk) wittenskiplike teksten brûkt wurdt. LaTex bout fierder op TeX as in samling makro's.
• Yn HTML bart dat mei &# (in ampersand en in stekje), folge troch it desimale Unicodenûmer fan it teken en dêrnei in stipskrapke ';'.
• Yn Windows kin dat troch de Alt-toets (sjoch dy kolom) fêst te hâlden wylst jo de sifers op it numerike eilân (numLock óán) yntoetse.
• UTF-8 is in metoade om Unicode yn bytes te kodearjen. Fóár elk groepke fan 2 tekens stiet in % om oan te jaan dat it hjir om in heksadesimaal werjûn tal giet.
• De kolom 'cp' jout mei in 1 oan dat de tekens yn de yn Nederlân gebrûklike Latin-1-codepagina foarhannen binne. De A jout oan dat dit foarhannen is yn Unicode.
• Yn de lêste kolom stiet foarsafier mooglik de Fryske beneaming.

Diakriten

Teken	Afk	HTML	Alt-koade	UTF-8	cp	Namme	Teken	Afk	HTML	Alt-Koade	UTF-8	cp	Namme
a						letter a	A						Letter A
à	\`a	à	alt-0224	%C3%A0	1	a-klamteken	À	\`A	À	alt-0192	%C3%80	1	A-klamteken
á	\'a	á	alt-0225	%C3%A1	1	a-skerpteken	Á	\'A	Á	alt-0193	%C3%81	1	A-skerpteken
â	\^a	â	alt-0226	%C3%A2	1	a-dakje	Â	\^A	Â	alt-0194	%C3%82	1	A-dakje
ã	\~a	ã	alt-0227	%C3%A3	1	a-tilde	Ã	\~A	Ã	alt-0195	%C3%83	1	A-tilde
ä	\"a	ä	alt-0228	%C3%A4	1	a-dielteken	Ä	\"A	Ä	alt-0196	%C3%84	1	A-dielteken
å	\oa	å	alt-0229	%C3%A5	1	a-corona	Å	\oA	Å	alt-0197	%C3%85	1	A-corona
ā	\-a	ā	alt-0257	%C4%81	A	a-macron	Ā	\-A	Ā	alt-0256	%C4%80	A	A-macron
ă	\ua	ă	alt-0259	%C4%83	A	a-breve	Ă	\uA	Ă	alt-0258	%C4%82	A	A-breve
ą	\;a	ą	alt-0261	%C4%85	A	a-ogonek	Ą	\;A	Ą	alt-0260	%C4%84	A	A-ogonek
c						letter c	C						Letter C
ç	\,c	ç	alt-0231	%C3%A7	1	c-sedille	Ç	\,C	Ç	alt-0199	%C3%87	1	C-sedille
ć	\'c	ć	alt-0263	%C4%87	A	c-skerpteken	Ć	\'C	Ć	alt-0262	%C4%86	A	C-skerpteken
ĉ	\^c	ĉ	alt-0265	%C4%89	A	c-dakje	Ĉ	\^C	Ĉ	alt-0264	%C4%88	A	C-dakje
ċ	\.c	ċ	alt-0267	%C4%8B	A	c-puntop	Ċ	\.C	Ċ	alt-0266	%C4%8A	A	C-puntop
č	\vc	č	alt-0269	%C4%8D	A	c-caron	Č	\vC	Č	alt-0268	%C4%8C	A	C-caron
d						letter d	D						Letter D
ď	\vd	ď	alt-0271	%C4%8F	1	d-caron	Ď	\vD	Ď	alt-0270	%C4%8E	1	D-caron
đ	\-d	đ	alt-0273	%C4%91	1	d-macron	Đ	\-D	Đ	alt-0272	%C4%90	1	D-macron
e						letter e	E						Letter E
è	\`e	è	alt-0232	%C3%A8	1	e-klamteken	È	\`E	È	alt-0200	%C3%88	1	E-klamteken
é	\'e	é	alt-0233	%C3%A9	1	e-skerpteken	É	\'E	É	alt-0201	%C3%89	1	E-skerpteken
ê	\^e	ê	alt-0234	%C3%AA	1	e-dakje	Ê	\^E	Ê	alt-0202	%C3%8A	1	E-dakje
ë	\"e	ë	alt-0235	%C3%AB	1	e-dielteken	Ë	\"E	Ë	alt-0203	%C3%8B	1	E-dielteken
ē	\-e	ē	alt-0275	%C4%93	A	e-macron	Ē	\-E	Ē	alt-0274	%C4%92	A	E-macron
ĕ	\ue	ĕ	alt-0277	%C4%95	A	e-breve	Ĕ	\uE	Ĕ	alt-0276	%C4%94	A	E-breve
ė	\.e	ė	alt-0279	%C4%97	A	e-puntop	Ė	\.E	Ė	alt-0278	%C4%96	A	E-puntop
ę	\;e	ę	alt-0281	%C4%99	A	e-ogonek	Ę	\;E	Ę	alt-0280	%C4%98	A	E-ogonek
ě	\ve	ě	alt-0283	%C4%9B	A	e-caron	Ě	\vE	Ě	alt-0282	%C4%9A	A	E-caron
g						letter g	G						Letter G
ĝ	\vg	ĝ	alt-0285	%C4%9D	A	g-dakje	Ĝ	\vG	Ĝ	alt-0284	%C4%9C	A	G-dakje
ğ	\ug	ğ	alt-0287	%C4%9F	A	g-breve	Ğ	\uG	Ğ	alt-0286	%C4%9E	A	G-breve
ġ	\.g	ġ	alt-0289	%C4%A1	A	g-puntop	Ġ	\.G	Ġ	alt-0288	%C4%A0	A	G-puntop
ģ	\;g	ģ	alt-0291	%C4%A3	A	g-ogonek	Ģ	\;G	Ģ	alt-0290	%C4%A2	A	G-ogonek
h						letter h	H						Letter H
ĥ	\vh	ĥ	alt-0293	%C4%A5	A	h-dakje	Ĥ	\vH	Ĥ	alt-0292	%C4%A4	A	H-dakje
ħ	\-h	ħ	alt-0295	%C4%A7	A	h-macron	Ħ	\-H	Ħ	alt-0294	%C4%A6	A	H-macron
i						letter i	I						Letter I
ì	\`i	ì	alt-0236	%C3%AC	1	i-klamteken	Ì	\`I	Ì	alt-0204	%C3%8C	1	I-klamteken
í	\'i	í	alt-0237	%C3%AD	1	i-skerpteken	Í	\'I	Í	alt-0205	%C3%8D	1	I-acute
î	\^i	î	alt-0238	%C3%AE	1	i-dakje	Î	\^I	Î	alt-0206	%C3%8E	1	I-dakje
ï	\"i	ï	alt-0239	%C3%AF	1	i-dielteken	Ï	\"I	Ï	alt-0207	%C3%8F	1	I-dielteken
ĩ	\~i	ĩ	alt-0297	%C4%A9	A	i-tilde	Ĩ	\~I	Ĩ	alt-0296	%C4%A8	A	I-tilde
ī	\-i	ī	alt-0299	%C4%AB	A	i-macron	Ī	\-I	Ī	alt-0298	%C4%AA	A	I-macron
ĭ	\ui	ĭ	alt-0301	%C4%AD	A	i-breve	Ĭ	\uI	Ĭ	alt-0300	%C4%AC	A	I-breve
ı	\i	ı	alt-0305	%C4%B1	A	i-puntloos
							İ	\.I	İ	alt-0304	%C4%B0	A	I-puntop
į	\;i	į	alt-0303	%C4%AF	A	i-ogonek	Į	\;I	Į	alt-0302	%C4%AE	A	I-ogonek
j						letter j	J						Letter J
ĵ	\^j	ĵ	alt-0309	%C4%B5	A	j-dakje	Ĵ	\^J	Ĵ	alt-0308	%C4%B4	A	J-dakje
k						letter k	K						Letter K
ķ	\,k	ķ	alt-0311	%C4%B7	A	k-sedille	Ķ	\,K	Ķ	alt-0310	%C4%B6	A	K-sedille
ĸ	???	ĸ	alt-0312	%C4%B8	A	k-ra
l						letter l	L						Letter L
ĺ	\'l	ĺ	alt-0314	%C4%BA	A	l-skerpteken	Ĺ	\'L	Ĺ	alt-0313	%C4%B9	A	L-skerpteken
ļ	\,l	ļ	alt-0316	%C4%BC	A	l-sedille	Ļ	\,L	Ļ	alt-0315	%C4%BB	A	L-sedille
ľ	\;l	ľ	alt-0318	%C4%BE	A	l-ogonek	Ľ	\;L	Ľ	alt-0317	%C4%BD	A	L-ogonek
ŀ	\.l	ŀ	alt-0320	%C5%80	A	l-puntnei	Ŀ	\.L	Ŀ	alt-0319	%C4%BF	A	L-puntnei
ł	\/l	ł	alt-0322	%C5%82	A	l-streek	Ł	\/L	Ł	alt-0321	%C5%81	A	L-streek
n						letter n	N						Letter N
ñ	\~n	ñ	alt-0241	%C3%B1	1	n-tilde	Ñ	\~N	Ñ	alt-0209	%C3%91	1	N-tilde
ń	\'n	ń	alt-0324	%C5%84	A	n-skerpteken	Ń	\'N	Ń	alt-0323	%C5%83	A	N-skerpteken
ņ	\,n	ņ	alt-0326	%C5%86	A	n-sedille	Ņ	\,N	Ņ	alt-0325	%C5%85	A	N-sedille
ň	\vn	ň	alt-0328	%C5%88	A	n-caron	Ň	\vN	Ň	alt-0327	%C5%87	A	N-caron
ŋ	\;n	ŋ	alt-0331	%C5%8B	A	n-ogonek	Ŋ	\;N	Ŋ	alt-0330	%C5%8A	A	N-ogonek
o						letter o	O						Letter O
ò	\`o	ò	alt-0242	%C3%B2	1	o-klamteken	Ò	\`O	Ò	alt-0210	%C3%92	1	O-klamteken
ó	\'o	ó	alt-0243	%C3%B3	1	o-skerpteken	Ó	\'O	Ó	alt-0211	%C3%93	1	O-skerpteken
ô	\^o	ô	alt-0244	%C3%B4	1	o-dakje	Ô	\^O	Ô	alt-0212	%C3%94	1	O-dakje
ö	\:o	ö	alt-0246	%C3%B6	1	o-dielteken	Ö	\:O	Ö	alt-0214	%C3%96	1	O-dielteken
õ	\~o	õ	alt-0245	%C3%B5	1	o-tilde	Õ	\~O	Õ	alt-0213	%C3%95	1	O-tilde
ø	\/o	ø	alt-0248	%C3%B8	1	o-streek	Ø	\/O	Ø	alt-0216	%C3%98	1	O-streek
ō	\-o	ō	alt-0333	%C5%8D	A	o-macron	Ō	\-O	Ō	alt-0332	%C5%8C	A	O-macron
ŏ	\uo	ŏ	alt-0335	%C5%8F	A	o-breve	Ŏ	\uO	Ŏ	alt-0334	%C5%8E	A	O-breve
ő	\"o	ő	alt-0337	%C5%91	A	o-umlaut	Ő	\"O	Ő	alt-0336	%C5%90	A	O-umlaut
r						letter r	R						Letter R
ŕ	\'r	ŕ	alt-0341	%C5%95	A	r-skerpteken	Ŕ	\'R	Ŕ	alt-0340	%C5%94	A	R-skerpteken
ŗ	\,r	ŗ	alt-0343	%C5%97	A	r-sedille	Ŗ	\,R	Ŗ	alt-0342	%C5%96	A	R-sedille
ř	\vr	ř	alt-0345	%C5%99	A	r-caron	Ř	\vR	Ř	alt-0344	%C5%98	A	R-caron
s						letter s	S						Letter S
ś	\'s	ś	alt-0347	%C5%9B	A	s-skerpteken	Ś	\'S	Ś	alt-0346	%C5%9A	A	S-skerpteken
ŝ	\^s	ŝ	alt-0349	%C5%9D	A	s-dakje	Ŝ	\^S	Ŝ	alt-0348	%C5%9C	A	S-dakje
ş	\,s	ş	alt-0351	%C5%9F	A	s-sedille	Ş	\,S	Ş	alt-0350	%C5%9E	A	S-sedille
š	\vs	š	alt-0353	%C5%A1	A	s-caron	Š	\vS	Š	alt-0352	%C5%A0	A	S-caron
t						letter t	T						Letter T
ţ	\'t	ţ	alt-0355	%C5%A3	A	t-sedille	Ţ	\'T	Ţ	alt-0354	%C5%A2	A	T-sedille
ť	\,t	ť	alt-0357	%C5%A5	A	t-caron	Ť	\,T	Ť	alt-0356	%C5%A4	A	T-caron
ŧ	\,t	ŧ	alt-0359	%C5%A7	A	t-macron	Ŧ	\,T	Ŧ	alt-0358	%C5%A6	A	T-macron
u						letter u	U						Letter U
ù	\`u	ù	alt-0249	%C3%B9	1	u-klamteken	Ù	\`U	Ù	alt-0217	%C3%99	1	U-klamteken
ú	\'u	ú	alt-0250	%C3%BA	1	u-skerpteken	Ú	\'U	Ú	alt-0218	%C3%9A	1	U-skerpteken
û	\^u	û	alt-0251	%C3%BB	1	u-dakje	Û	\^U	Û	alt-0219	%C3%9B	1	U-dakje
ü	\"u	ü	alt-0252	%C3%BC	1	u-dielteken	Ü	\"U	Ü	alt-0220	%C3%9C	1	U-dielteken
ũ	\~u	ũ	alt-0361	%C5%A9	A	u-tilde	Ũ	\~U	Ũ	alt-0360	%C5%A8	A	U-tilde
ů	\ou	ů	alt-0367	%C5%AF	A	u-corona	Ů	\oU	Ů	alt-0366	%C5%AE	A	U-corona
ū	\-u	ū	alt-0363	%C5%AB	A	u-macron	Ū	\-U	Ū	alt-0362	%C5%AA	A	U-macron
ŭ	\uu	ŭ	alt-0365	%C5%AD	A	u-breve	Ŭ	\uU	Ŭ	alt-0364	%C5%AC	A	U-breve
ű	\=u	ű	alt-0369	%C5%B1	A	u-umlaut	Ű	\=U	Ű	alt-0368	%C5%B0	A	U-umlaut
ų	\;u	ų	alt-0371	%C5%B3	A	u-ogonek	Ų	\;U	Ų	alt-0370	%C5%B2	A	U-ogonek
w						letter w	W						Letter W
ŵ	\^w	ŵ	alt-0373	%C5%B5	A	w-dakje	Ŵ	\^W	Ŵ	alt-0372	%C5%B4	A	W-dakje
y						letter y	Y						Letter Y
ý	\'y	ý	alt-0253	%C3%BD	1	y-skerpteken	Ý	\'Y	Ý	alt-0221	%C3%9D	1	Y-skerpteken
ÿ	\"y	ÿ	alt-0255	%C3%BF	1	y-dielteken	Ÿ	\"Y	Ÿ	alt-0376	%C5%B8	1	Y-dielteken
ŷ	\^y	ŷ	alt-0375	%C5%B7	A	y-dakje	Ŷ	\^Y	Ŷ	alt-0374	%C5%B6	A	Y-dakje
z						letter z	Z						Letter Z
ź	\^z	ź	alt-0378	%C5%BA	A	z-skerpteken	Ź	\^Z	Ź	alt-0377	%C5%B9	A	Z-skerpteken
ż	\.z	ż	alt-0380	%C5%BC	A	z-puntop	Ż	\.Z	Ż	alt-0379	%C5%BB	A	Z-puntop
ž	\vz	ž	alt-0382	%C5%BE	A	z-caron	Ž	\vZ	Ž	alt-0381	%C5%BD	A	Z-caron

Ligatueren

Teken	Afk	HTML	Alt-koade	UTF-8	CP	Namme	Teken	Afk	HTML	Alt-Koade	UTF-8	CP	Namme
æ	\Ae	æ	alt-0230	%C3%A6	1	ae-ligatuer	Æ	\AE	Æ	alt-0198	%C3%86	1	AE-ligatuer
œ	\Oe	œ	alt-0156	%C5%93	A	oe-ligatuer	Œ	\OE	Œ	alt-0140	%C5%92	A	OE-ligatuer
ij	\Ij	ij	alt-0307	%C4%B3	A	ij-ligatuer	IJ	\IJ	IJ	alt-0306	%C4%B2	A	IJ-ligatuer
ß	\ss	ß	alt-0223	%C3%9F	1	sz-ligatuer	ẞ	?	?	alt-225	%1E%9E	A	SZ-ligatuer

Eksterne link

• Unicode siden mei ôfbyldings en kodearrings fan symboalen

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes: