Fjetnamoarloch: ferskil tusken ferzjes

De '''Fietnamkriich''' of '''Fietnamoarloch''', wie in wapene konflikt yn it tiidrek fan de [[Kâlde Kriich]]. It konflikt foel foar yn [[Fietnam]], [[Laos]], en [[Kambodja]] fan [[26 septimber]] [[1959]] ôf oant [[30 april]] [[1975]]. De kriich waard útfochtenútfjochte troch it [[kommunisme|kommunistyske]] [[Noard-Fietnam]], stipe troch har kommunistyske bûnsmaten, en de regearing fan [[Súd-Fietnam]], stipe troch de [[Feriene Steaten]] en oare antyanti-kommunistyske naasjes. De Fietnamkriich wie de earste kriich dy't op de tillevyzje te sjen wie. It wie ek de earste kriich dêr't oer de hiele wrâld mânsk tsjin protestearre waard.

It eardere [[Yndo-Sina]] (Fietnam, Laos en Kambodja) wie sûnt healwei de [[19e ieu]] ûnder [[Frankryk|Frânsk]] bestjoer oant de [[Twadde Wrâldkriich]] dêr in ein oan makke. Yndo-Sina waard troch de [[Japan|Japanners]] beset en yn dy tiid ûntstie in fersetsbeweging, de ''"Fietminh"'' neamd, besteande út nasjonalistyske kloften dy't harren krêften bondelen. Dizze beweging dêr't [[Ho Tsji-Minh]] de grutte lieder fan wie, rjochte harren ynearsten tsjin de Japanners en letter ek tsjin de Frânsken doe't dy nei de Japanske kapitulaasje werom keardenkamen (sjoch: de [[Frânsk-Fienameeske kriich]]). De [[Feriene Steaten]] waard yn dizze kriich belutsen doe't sy de Frânsken militêre stipe joegen. De akkoarden fan Geneve, in fredesferdrach, makke yn july [[1954]] in ein oan dizze kriich. De koloniale hearskippij fan Frankryk oer Yndo-Sina einige, Laos en Kambodja waarden selsstannich en Fietnam ferparte yn twa tiidlike sônes (skiedsline de 17e breedtegraad). Ek wiedwie erder ôfpraat dat yn [[1956]] yn hiel Fietnam ferkiezings hâlden soenen wurde soene.

Al gau die bliken dat de Feriene Steaten gjin fertrouwen hienen yn it fermogen fan de regearings yn Kambodja, Laos en Súd-Fietnam om op eigen krêft it fierder opkringen fan de kommunisten tsjin te hâlden. Dêrom waard de [[SEATO]] oprjochte mei as doel de ûnôfhinklikens fan dizze lannen garandearregarandearje te kinnen. Wylst de Amerikanen oan Súd-Fietnam stipe taseinen, beloofde [[Sina]] it noarden help by it werstel fan de ynfrastruktuer. Yn oktober 1955 waard yn it suden in [[referindum]] hâlden dêr't de befolking har yn útspruts foar ferfangenferfanging fan it regear fan [[Bao Dai]] troch syn premier [[Ngo Dinh Diem]], dy't in diktatuer festige. De Noard-Fietnameeske regearing krongstie oan taop útfiering fan de yn de ''Geneefske akkoarden'' bepaalde ferkiezings, sadat Fietnam wer ferienige wurde koe. Troch Ngo Dinh Diem waarden de Noardfietnameeske foarstellen lykwols hieltyd ôfwiisd ûnder it mom dat frije ferkiezings yn it noarden ûnder de kommunisten net mooglik wie.

Fan [[1959]] ôf besiket Noard-Fietnam it rezjym yn Súd-Fietnam te fal te bringen troch it suden yn tanimmende mjitte te ynfiltrearen. It rezjym fan Diem ropt lykwols sels ek in protte ferset op by de befolking. Boeren fersette harren tsjin twongen ferhuzings nei fersterke doarpen, dêr't sy tsjin kommunistyske ynfiltraasje beskerme wêze soenen, mar ek better kontroleare wurde kinne. De ûnrêst yn Súd-Fietnam rintnimt hieltyd fierder ta. Op [[20 desimber]] [[1960]] rjochtsje Súdfietnameeske gueriljastriders it Fietnameeske Nasjonale Befrijingsfront ([[Fietnameeske Nasjonale Befrijdingsfront|NLF]]) op, dy'tdat meastentiids de ''Fietkong'' neamd wurde en dat troch de Noardfietnameeske kommunisten stipe waard. Troch de Amerikaanske presidint [[Eisenhouwer]] wurdt dêrom noch mear help stjoerd yn de foarm fan militêre en ekonomyske stipe. Dizze situaasje hie in oantal ynsidinten as gefolch, wêrûnder de foarfallen rûn de golf fan Tonkin, dy't úteinlik de direkte oanlieding foar de kriich wurde soe.

Yn juny 1969 makke de nije presidint [[Nixon]] bekend dat gau in begjin makke wurde soe mei it weromloekenweromlûken fan de Amerikaanske troepen út Súd-Fietnam en mei 'fietnamisearing' fan de kriich (feitlik in weromkear ta de boargerkriich). Yn maart 1972 wienen der noch 60.000 man Amerikaanske grûntroepen oerbleaun dy't net mear oan de gefjochtshandelingengefjochtshannelingen meidienen. Wol waarden de bombardeminten op Noard-Fietnam yn desimber 1971 troch de Amerikanen ferfetsjeferfette en yn april 1972 útwreide. Yn opdracht fan Nixon fûnwiene der fan 18 oant 30 desimber mânske bombardeminten foar op de grutte Noardfietnameeske stêden.

Op [[23 jannewaris]] [[1973]] waarden troch [[Henry Kissinger]] en troch de Noardfietnameeske ôffurdige [[Le Duc Tho]] de saneamde ''Akkoarden fan Parys'' sletten, dêr't offisjeel in ein mei kaam oan de Fietnamkriich. It weromloekenweromlûken fan de lêste Amerikaanske troepen einige yn maart 1973.

Yn Noard-Fietnam begûn de regearing-Pham Fan Dong, neidat de frede sletten wie, oan de weropbou fan it lân. De Súdfietnameeske presidint [[Thieu]], dy't him allinnich tanksij Amerikaanske finansjele stipe hanthavenje koe, negeare lykwols de ''Paryske akkoarden'' en wegere oer te gean ta frijlitteit frijlitten fan de politike finzenen en meiwurking te jaan by it tastânta stân kommen fan frije ferkiezings, in nij parlemint en in koalysjeregearing. De striid tusken de regearing fan Thieu en de Fietkong gie dan ek troch. Yn de maaitiid fan 1975 twong in grutskipske oanfal troch de Fietkong, mei stipe fan Noard-Fietnam, Thieu ta it priisjaanoerjaan fan it Sintrale Heechlân, itjinge dat late ta de ynstoarting fan de Súdfietnameeske definsje. Op 30 april naam de Fietkong de macht oer yn [[Saigon]] wêrmei in ein kaam oan de boargeroarloch.