Klam (taalkunde)
Klam (ek wol 'klamtoan' neamd, hoewol't dat eins in hollanistyske ynterferinsje is) is de relative promininsje dy't in stikje sprutsen taal yn 'e útspraak kriget. In wurdlid mei klam wurdt ornaris mei wat mear krêft útsprutsen as de oare wurdlidden yn in wurd. Sa'n krêftiger útspraak wurdt produsearre troch in tanommen mjitte fan 'e útstjit fan lucht út 'e mûle en in gruttere spanning yn 'e spieren dy't foar de útspraak brûkt wurde. Fonetysk wurdt in beklamme wurdlid karakterisearre troch in gruttere yntinsiteit as dat de omlizzende ûnbeklamme wurdlidden hawwe, mar in hegere toan en (justjes) langer oanholden útspraak binne faak ek skaaimerken fan klam.
Yn 'e taalkunde wurde ferskate foarmen fan klam ûnderskaat:
- Swakke klam is in taalkundige term om 'e klam oan te tsjutten fan wat ornaris ûnbeklamme wurdlidden neamd wurde. Yn it Frysk komt soks bygelyks foar yn wurden as 'gewoan', 'buorren' en 'tsjerke'. Guon wurden binne sa lyts dat se faak hielendal ûnbeklamme binne, fral de lidwurden 'de', 'in' en 'it', mar ek 'der', 'er', 'se', 'we', ensfh.
- Primêre klam of haadklam is de swierste en dúdlikste soarte fan klam. Yn it Frysk komt dizze foarm fan klam foar yn 'e measte wurden dy't út mar ien wurdlid besteane, lykas 'hûn', 'moed' en 'falsk'. Dêropta hat yn wurden mei twa wurdlidden meastal it earste wurdlid de primêre klam ('witte', 'dagen', 'kastke'), behalven as der in foarheaksel oan tafoege is ('gedoch', 'ferdomd', 'bedrach'). By wurden mei trije wurdlidden kin de primêre klam op lykfol hokker wurdlid lizze: 'kolibry', 'fakânsje', 'polityk'. Dat is gelikens oan 'e sitewaasje yn it Nederlânsk, mar oare talen hawwe faak in fêste primêre klam, ek by langere wurden. Yn it Frânsk leit de primêre klam bgl. altyd op it lêste wurdlid, yn it Poalsk op it op ien nei lêste wurdlid en yn it Hongaarsk op it earste wurdlid.
- Sekundêre klam of byklam hâldt de midden tusken gjin klam en primêre klam. Yn it Frysk (en Nederlânsk) komt sekundêre klam benammen foar yn gearstallings, wêrby't der wurden oaninoar plakt binne. Om in foarbyld te jaan: yn it wurd 'anty-semitysk' (gearstald út 'anty' en 'semitysk') leit de primêre klam op it fjirde wurdlid ('anty-semitysk') en de sekundêre klam op it earste wurdlid ('anty-semitysk'), wylst alle oare wurdlidden ûnbeklamme binne. Guon talen, wêrûnder it Italjaansk en it Sweedsk, hawwe in fêste sekundêre klam, dy't ek wol in muzikaal aksint neamd wurdt. Dêrom klinke sokke talen foar Fryske earen wat sjongerich.
Yn it Ynternasjonaal Fonetysk Alfabet (IPA) wurdt primêre klam werjûn troch it symboal " ˈ ", en sekundêre klam troch it symboal "ˌ". It wurd 'anty-semitysk' komt der dan yn fonetysk skrift út te sjen as: [ˌantisəˈmitisk]. Klam kin ek betsjuttingsûnderskiedend wurkje, bgl. yn 'e bekende wurden 'foàrkomme' en 'foarkómme'. Yn sokke gefallen wurdt, sa't men hjir sjen kin, gauris in skerpteken of in klamteken brûkt om it ferskil yn útspraak typografysk wer te jaan. 'Foàrkomme' betsjut dat men soargje wol dat it ien of oar net bart, wylst 'foarkómme' de betsjutting hat fan 'foar it gerjocht ferskine' (by it Nederlânske vóórkomen en voorkómen is dat betsjuttingsferskil presys oarsom). In oar foarbyld fan sokke betsjuttingsûnderskiedende klam is 'efterútgong' en 'èfterútgong'. Ek yn sinnen kin klam foar ferskil yn betsjutting soargje:
- "Dat is myn frou net." ("Dêr bist mis, mei dy frou bin ik net troud.")
- "Dat is myn frou net." ("Dat wie myn frou", "Dat soe myn frou noch wurde kinne" of in utering fan stutsenens)
- "Dat is myn frou net." ("Dat is in oar syn frou.")
- "Dat is myn frou net." ("Dat is in freondinne, bekende of famyljelid fan my, mar net myn frou.")
- "Dat is myn frou net." (glêshurde ûntkenning.)
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|