Arabyske talen
De Arabyske talen foarmje in taalgroep dy't ta de Westsemityske kloft fan 'e Semityske talen heart. De Semityske talen meitsje sels wer ûnderdiel út fan 'e Afro-Aziatyske taalfamylje. Yn 'e mande mei de Noardwestsemityske talen (lykas it Hebriuwsk) foarmje de Arabyske talen binne de Westsemityske groep de Middensemityske talen. De Arabyske talen sels besteane út in stikmannich deade talen út 'e Aldheid, de ûnderskate fariëteiten fan it Arabysk, en dêropta it Malteesk. As men it Arabysk as ien inkele taal beskôget, besteane de Arabyske talen dus hjoed de dei mar út twa libbene talen (Arabysk en Malteesk). In protte taalkundigen ornearje lykwols dat it Arabysk útinoar falt yn in grut tal nau oaninoar besibbe, mar dochs selsstannige talen.
| Arabyske talen | ||
| algemien | ||
| lokaasje | Midden-Easten, Noard-Afrika, Hoarn fan Afrika, Malta | |
| tal talen | ±62 (ynkl. deade talen) | |
| tal sprekkers | ±310 miljoen (2018) | |
| taalbesibskip | ||
| taalfamylje | ● Afro-Aziatysk ● Semitysk ● Westsemitysk ● Middensemitysk ● Arabysk | |
| subgroepen | ● Aldnoardarabysk † ● Aldarabysk † ● Modern Arabysk | |
Talen of dialekten? bewurkje seksje
De fraach oft de ferskillende fariëteiten fan it Arabysk beskôge wurde moatte as selsstannige talen of as de dialekten fan ien inkele taal, is ûnbeslist en ek yn beskate mjitte kontroversjeel. Guon gesachhawwende boarnen, lykas de taalkundewebside Ethnologue, beskriuwe de tritich oant fyftich Arabyske fariëteiten sûnder mear as selsstannige talen, wylst oaren, lykas de Library of Congress, fêsthâlde oan it âldere idee dat it inkeld dialekten fan it Arabysk binne. Nettsjinsteande dat wurdt fan in taalkundich perspektyf út faak steld dat de Arabyske talen krekt likefolle faninoar ferskille as de Romaanske talen (Frânsk, Spaansk, Portegeesk, Italjaansk, Roemeensk, Katalaansk, Oksitaansk, ensfh.).
De fraach oft it Arabysk ien taal mei in protte ferskillende dialekten is, of in taalgroep besteande út ferskate tsientallen selsstannige talen hat in politike lading en leit dêrom gefoelich. It soe ferlike wurde kinne mei lyksoartige kwestjes dy't besteane om it Sineesk hinne, om it Hindy en Oerdû hinne, en om 'e nasjonale fariëtetien hinne dy't fuortkommen binne út it Servo-Kroätysk (Servysk, Kroätysk, Bosnysk en Montenegrynsk). Mar wylst sprekkers fan it Hindy en it Oerdû, of fan it Servysk en it Kroätysk, úthâlde dat se inoar net ferstean kinne, wylst se dat wól kinne, beweare sprekkers fan it Arabysk dat se inoar wól ferstean kinne as dat eins net sa is.
It Arabysk foarmet in dialektkontinuum dat rikt fan 'e Atlantyske Oseaan yn Marokko oant de Arabyske See yn Omaan. Dêrby kinne sprekkers fan 'e taalfarianten dy't geografysk deun byinoar sprutsen wurde, inoar goed ferstean en begripe, wylst de sprekkers fan taalfarianten dy't fierder byinoar wei sprutsen wurde, harsels yn harren memmetaal net of dreech oaninoar fersteanber meitsje kinne. De Arabyske talen (of dialekten) binne faak nei lannen neamd, mar dat wol net sizze dat de fersprieding fan sokke taalfoarmen him oan 'e grinzen tusken lannen hâldt, of dat yn ien lân njonken in foarm fan it Arabysk dy't nei dat lân neamd is, net ek oare Arabyske talen sprutsen wurde.
De Arabyske talen falle útinoar yn trije grutte groepen: it Magrebbynsk-Arabysk, dat sprutsen wurdt yn Noard-Afrika bewesten de Nyldelling; Nilo-Egyptysk-Arabysk, dat sprutsen wurdt yn 'e Nyldelling en it easten fan Egypte en fierders yn Sûdaan, dielen fan Súd-Sûdaan en dielen fan 'e eastlike Sahara; en it Middeneastlik-Arabysk, dat sprutsen wurdt yn it Midden-Easten. Dêrby steane it Middeneastlik-Arabysk en it Nilo-Egyptysk-Arabysk tichter byinoar as by it Magrebbynsk-Arabysk; dy beide groepen foarmje sadwaande it Masjrikynsk-Arabysk (Magreb is Arabysk foar "westen" en Masjrik betsjut "easten").
Binnen de trije groepen is de ûnderlinge fersteanberens grut, en tusken de beide Masjrikynske groepen is dy ek noch oansjenlik. Tusken Masjrikynsksprekkers en Magrebbynsksprekkers bestiet in asymmetryske fersteanberens, wêrby't Magrebbynsktaligen gruttere kâns hawwe om Masjrikynsksprekkers te ferstean as oarsom. Dat komt om't it Modern Standertarabysk (in taalfoarm dy't gjin memmetaalsprekkers hat, mar dy't oeral yn 'e Arabyske wrâld op 'e skoallen ûnderwiisd wurdt, mear op it Klassyk Arabysk basearre is, dat in Masjrikynske taalfariant wie. Ek spilet mei dat de filmyndustry fan Egypte grutte ynfloed yn 'e hiele Arabyske wrâld hat, sadat it Masjrikynske Egyptysk-Arabysk ek yn 'e Magreb by in protte minsken bekend is.
Underferdieling bewurkje seksje
(De útstoarne oäzetaal Temanitysk waard foarhinne klassifisearre as in Arabyske fariëteit, mar neier ûndersyk hat útwiisd dat it eins in Noardwestsemityske taal wie.)
|
Ferskillen bewurkje seksje
De Arabyske standerttaal wurdt yn it Arabysk فصحى, fuṣḥa neamd. Dy wurdt troch alle Arabysksprekkers dy't lêze en skriuwe kinne, begrepen. Taalkundigen meitsje oangeande it fuṣḥa ûnderskie tusken it Klassyk Arabysk, de taal wêryn't û.m. de Koraan skreaun waard, en it Modern Standertarabysk, de modernisearre foarm fan it Klassyk Arabysk, sa't dy hjoed de dei brûkt wurdt foar alle skreaune teksten yn it Arabysk en alle offisjele taspraken ensfh. Dy beide taalfoarmen ferhâlde har lykas it Aldingelsk en it hjoeddeistige Ingelsk, mar Arabysksprekkers beskôgje it Klassyk Arabysk en it Modern Standertarabysk oer it algemien net as ferskillende talen.
De grutste kleau oangeande de Arabyske talen bestiet lykwols tusken de formele skriuwtaal (Modern Standertarabysk) en de ynformele sprektalen (de saneamde 'dialekten') dy't frijwol nea skreaun wurde. De sprektalen binne de memmetalen fan alle hjoeddeistige Arabysksprekkers, dy't it Modern Standertarabysk op skoalle oanleare as in twadde taal. De wichtichste ferskillen tusken it Klassyk Arabysk en it Modern Standertarabysk oan 'e iene kant en de ûnderskate sprektalen oan 'e oare kant, binne:
- it ferlies fan it namfalsysteem;
- in oare wurdfolchoarder yn 'e sinsbou;
- it ferlies fan it âlde systeem fan grammatikale foarm (lykas de feitlike foarm Ned.: aantonende wijs, en de hjittende foarm Ned.: gebiedende wijs) en de ûntwikkeling fan in nij systeem dat dêrfoar yn it plak kommen is;
- it ferlies, útsein yn inkele argayske taalfarianten, fan 'e ferbûgde passive foarm (Ned. lijdende vorm);
- de beheining fan it gebrûk fan 'e dualisfoarm;
- en (yn 'e measte taalfoarmen) it ferlies fan it froulik meartal.
In soad Arabyske talen, de Magrebbynske yn it bysûnder, hawwe ek in fokaalferskowing ûndergien en brûke ûngewoane konsonantklusters.
Foarbylden bewurkje seksje
| taalfariant | "Ik hâld in protte fan lêzen." | "Doe't ik nei de bibleteek ta gie," | "koe ik lykwols allinne dit âlde boek mar fine," |
"hoewol't ik in boek lêze woe oer de skiednis fan froulju yn Frankryk." |
|---|---|---|---|---|
| Modern Standertarabysk: | أَنَا أُحِبُّ القِرَاءَةَ كَثِيرًا ’Ana ’uḥibbu l-qirā’ata kaṯīrā. |
عِنْدَمَا ذَهَبْتُ إِلَى المَكْتَبَة ‘Indamā ḏahabtu ’ila l-maktabah, |
لَمْ أَجِد سِوَى هٰذَا الكِتَابِ القَدِيم lam ’aǧid siwā hāḏa l-kitābi l-qadīm, |
كُنْتُ أُرِيدُ أَنْ أَقْرَأَ كِتَابًا عَن تَارِيخِ المَرأَةِ فِي فَرَنسَا kuntu ’urīdu an ’aqra’a kitāban ‘an tārīḫi l-marʾati fī faransā |
| Marokkaansk-Arabysk: | ’Āna kanebɣi naqra b-ez-zāf. | Melli mšīt el-maktaba, | ma-lqīt ǧīr hād le-ktāb le-qdīm, | kunt bāǧi naqra ktāb ‘la tārīḵ le-mra fe-fransa. |
| Algerynsk-Arabysk: | ’Āna nḥəbb nəqṛa b-ez-zaf. | Ki rŭḥt l-əl-măktaba, | ma-lqīt ǧīr hād lə-ktāb lə-qdīm, | kŭnt ḥayəb nəqṛa ktāb ‘la t-tārīḵ tə‘ lə-mṛa fi fṛānsa. |
| Tunezysk-Arabysk: | Nḥəbb năqṛa baṛša. | Wăqtəlli mšit l-əl-măktba, | ma-lqīt kān ha-lə-ktēb lə-qdīm, | kənt nḥəbb năqṛa ktēb ‘la tērīḵ lə-mṛa fi fṛānsa. |
| Malteesk: | Jien inħobb naqra ħafna. | Meta mort il-librerija, | sibt biss dan il-ktieb il-qadim, | ridt naqra ktieb dwar il-ġrajja tan-nisa fi Franza. |
| Egyptysk-Arabysk: | ’Ana baḥebb el-’erāya awi. | Lamma roḥt el-maktaba, | ma-l’et-š ’ella l-ketāb el-’adīm da, | kont ‘āyez ’a’ra ketāb ‘an tarīḵ es-settāt fe faransa. |
| Libaneesk-Arabysk: | ’Ana ktīr bḥebb l-’(i)rēye. | Lamma reḥt ‘al-makt(a)be, | ma l(a)’ēt ’illa ha-le-ktēb l-’(a)dīm, | kēn badde ’e’ra ktēb ‘an tērīḵ l-mara b-f(a)ransa. |
| Syrysk-Arabysk: | ’Ana ktīr bḥebb l-’irēye. | Lamma reḥt ‘al-maktbe, | ma l’ēt ’illa ha-l-ktēb l-’dīm, | kān biddi ’ra ktāb ‘an tārīḵ l-mara b-fransa. |
| Iraaksk-Arabysk: | ’Āni kulliš ’aḥebb lu-qrāya. | Min reḥit lil-maktaba, | ma ligēt ǧīr hāḏa l-ketab el-‘atīg, | redet ’aqra ketāb ‘an tārīḵ l-imrayyāt eb-fransa. |
| Golfarabysk (Koeweit): | ’Āna wāyid ’aḥibb il-qirā’a. | Lamman riḥt il-maktaba, | ma ligēt ’illa ha-l-kitāb il-qadīm, | kint ’abī ’agra kitāb ‘an tarīḵ il-ḥarīm b-faransa. |
| Hidjazysk-Arabysk (Djedda): | ’Ana marra ’aḥubb al-girāya. | Lamma ruḥt al-maktaba, | ma ligīt ǧēr hāda l-kitāb al-gadīm, | kunt ’abǧa ’aɡra kitāb ‘an tārīḵ al-ḥarīm fi faransa. |
| Sanaänïtysk-Arabysk (Jemen): | ’Ana bajn ’aḥibb el-gerāje gawi. | Ḥīn sert salā el-maktabe, | ma legēt-š ḏajje l-ketāb l-gadīm, | kont ašti ’agra ketāb ‘an tarīḵ l-mare wasṭ farānsa. |
No ta ferliking deselde foarbylden yn it Nederlânsk en Dútsk:
| taalfariant | "Ik hâld in protte fan lêzen." | "Doe't ik nei de bibleteek ta gie," | "koe ik lykwols allinne dit âlde boek mar fine," |
"hoewol't ik in boek lêze woe oer de skiednis fan froulju yn Frankryk." |
|---|---|---|---|---|
| Nederlânsk: | Ik lees zeer graag. | Toen ik naar de bibliotheek ging, | vond ik slechts dit oude boek, | hoewel ik een boek over de geschiedenis van de vrouwen in Frankrijk had willen lezen. |
| Dútsk: | Ich lese sehr gerne. | Als ich zur Bibliothek ging, | fand ich nur dieses alte Buch, | obwohl ich ein Buch über die Geschichte der Frauen in Frankreich lesen wollte. |
Objektyf sjoen sil nimmen ûntstride kinne dat de ferskillen tusken de Arabyske 'dialekten' like grut of grutter binne as tusken it Nederlânsk en Dútsk, wêrfan't net ien ûntkent dat it ferskillende talen binne. De konklúzje moat wêze dat de skiedline tusken talen en dialekten gauris ynjûn wurdt troch politike ynstee fan taalkundige omtinkens.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side. |