Grinslânsk
Grinslânsk is de dialektkloft fan Friso-Saksyske dialekten, dy't sprutsen wurde yn 'e provinsje Grinslân, grutte parten fan it noarden, noardeasten en easten fan 'e provinsje Drinte en yn fjouwer doarpen yn it easten fan 'e gemeente Kollumerlân, yn 'e provinsje Fryslân (Kollumerpomp, Warfstermûne, Muntsjesyl en Boerum).
| Grinslânsk | ||
| algemien | ||
| oare namme(n) | Grislânsk-Eastfrysk | |
| eigen namme | Grönnegs | |
| lânseigen yn | Nederlân | |
| tal sprekkers | 310.000 | |
| skrift | it Latynske alfabet | |
| taalbesibskip | ||
| taalfamylje | Yndo-Jeropeesk - Germaansk - Westgermaansk - Súdwestgermaansk - Nederfrankysk-Nedersaksysk - Nedersaksysk - Friso-Saksysk - Grinslânsk | |
| dialekten | Grinzersk, Westerkertiersk, Pompstersk, Hegelânsk, Aldamtsk, Feankoloniaalsk, Westerwâldsk, Noarddrintsk | |
| taalstatus | ||
| offisjele status | it Grinslânsk wurdt beskôge as in fariant fan it Nedersaksysk; op himsels genietet it gjin erkenning | |
| taalkoades | ||
| ISO 639-1 | n.f.t. | |
| ISO 639-2 | n.f.t. | |
| ISO 639-3 | gos | |
Sprekkers
bewurkje seksjeDe Grinslânske dialekten wurde tsjintwurdich noch sprutsen troch likernôch 310.000 minsken en foarmje dêrmei ien fan 'e fitaalste Nedersaksyske dialektkloften yn Nederlân. Lykwols nimt it sprekkerstal stadichoan ôf, mei't in bûtenproporsjoneel grut part fan 'e sprekkers út âlderen bestiet. De generaasje únder de 30 praat it Grinlânsk ek noch wol, mar brûkt faak net mear de âlde "suver"-Grinslânske wurden, mar faak "Grinslânisearre" Nederlânske wurden.
Nedersaksyske dialekten
bewurkje seksjeIt Grinslânsk slút oan by de Noardsaksyske dialekten fan it Nederdútsk, dy't sprutsen wurde yn noardlik Dútslân. Yn eastlik Grinslân en Drinte bestiet der dan ek in floeiende oergong nei de dialekten oan 'e oare kant fan 'e Dútske grins, it Eastfrysk Plat en it Iemslânsk.
It wichtichste ferskil mei de oare Nedersaksyske dialektkloften yn Nederlân is dat it Grinslânsk sprutsen wurdt yn in gebiet dat in Fryske substraattaal hat. Yn it gebiet fan 'e stêd Grins en noardlik Drinte leit dat justjes oars; dêr is oanwiisber Frysk substraat, mar der wie wol in sterke ynfloed fan dy taal.
De Grinslânske dialekten
bewurkje seksjeSjoch ek: Grinslânsk-Eastfryske dialekten
De dialekten dy't ta it Grinslânsk rekkene wurde, binne:
- Grinzersk, fan 'e stêd Grins.
- Westerkertiersk, fan it westen fan Grinslân en trije doarpen yn eastlik Kollumerlân.
- Pompstersk, dat sprutsen wurdt yn it doarp Kollumerpomp en dat in oergongsdialekt is tusken it Frysk en it Nedersaksysk.
- Hegelânsk, fan it noarden fan Grinslân
- Aldamtsk fan it noardeasten fan Grinslân.
- Westerwâldsk yn it uterste easten fan Grinslân.
- Feankoloniaalsk yn it súdeasten fan Grinslân en it noardeasten en easten fan Drinte.
- Noarddrintsk yn it noarden fan Drinte.
Yn guon dialektbeskriuwings wurdt it Westerkertiersk Westgrinslânsk of Kollumerlânsk neamd en it Hegelânsk Noardgrinslânsk. It Aldamtsk, it Feankoloniaalsk en it Westerwâldsk wurde soms ek wol op ien bulte smiten as it Eastgrinslânsk.
De oantallen sprekkers per dialekt binne werjûn yn 'e ûndersteande tabel.
|
Skiednis
bewurkje seksje
De Wikipedy hat ek in side Skiednis fan it Grinslânsk.
De Grinslânske dialekten ûntstienen, doe't fan 'e ein fan 'e 13e iuw ôf de Saksyske stêd Grins hieltyd mear oan ynfloed wûn yn wat doe noch Easterlauwersk Fryslân of Lyts-Fryslân hiet en letter de Ommelannen neamd wurde soe. Dy ynfloed bestie foar in part út politike yntrizjes en militêr machtsfertoan, mar benammentlik út hannelsmacht. Foar in tiid sille it Nedersaksysk en it Frysk noch njonken inoar bestien hawwe, mar tsjin 'e ein fan 'e 15e iuw wie it Frysk frijwol hielendal ferdwûn.
It is al sa dat der in soad swierrichheden west hawwe tusken Stêd en Lân. Wat fan belang wie foar it lot fan it Frysk yn 'e Ommelannen, wie dat men yn dy tiid jins taal noch net of folle minder ferbûn mei jins etnyske of persoanlike identiteit. Tsjintwurdich wurdt op it grûngebiet fan 'e provinsje Grinslân allinne yn de trije doarpen Mearum, De Wylp en De Grinzer Pein en fierder nei de Fryske grins noch Frysk sprutsen.
Foarbylden
bewurkje seksjeAs foarbyld deselde tekst yn it Frysk en yn fiif Grinslânske dialekten. De dialekten binne skreaun yn de stavering fan 1952 fan K. Ter Laan dy't noch hieltiten as de standert jildt.
Frysk
bewurkje seksjeIt Grinslânsk is ûntstean yn de Midsiuwen doe 'e stêd Grins hieltiten mear ynfloed krige oer de Frysktalige Ommelannen. Doe Stêd en Ommelannen tegearre ien gebiet foarmen, waard it Frysk hast hielendal ferdreaun. It lêste part is noch hieltyd werom te finen yn de taal. In tal wurden, útdrukkings en grammatikaregels út it Frysk binne werom te finen yn it hjoeddeiske Grinslânsk. Sjoch foar in fergelyk ek de side fan it Westerkertiersk, dat it meast-Fryske dialekt fan it Grinslânsk is. It wurdt dan ek sawol ta it Grinslânsk as ta it Frysk rekkene. It Grinslânsk bestiet út 8 haaddialekten, dy't op himsels noch wer lytse regionale ferskillen hawwe.
Westerkertiersk
bewurkje seksjet Grunnings is ontstoan ien de middelieuwen doe d'Stad Grunnen aal meer ienvloed kreeg over de Friestoalege Ommelanden. Doe d'Stad en Ommelanden soamen een gebied vormen gongen, wer t Fries binoa hielmoal verdreven. t Overge paart is nog aal trug te vienden ien de toal. n Aantel woorden, uutdrukkens en grammoatiekregels uut t Fries binnen trug te vienden ien t noedoagse Grunnings. Zie veur n verglieken ook de zied van t Westerkertiers, dat t meest Friese dialekt van t Grunnings is. t Wordt den ook zowel tot t Grunnegs as tot t Fries rekend. t Grunnegs bestiet uut 8 heufddialekten, dij op zokzulf nog weer lutsje regionoale verschillen kint.
Hegelânsk
bewurkje seksjet Grunnegs is ontstoan ien de middelaiven dou d'Stad Grunnen aal meer ienvloud kreeg over de Fraistoalege Ommelanden. Dou d'Stad en Ommelanden soamen ain gebied vörmen gongen, wer t Frais binoa hailmoal verdreven. t Overge paart is nog aal trug te vinden ien de toal. n Aantel woorden, oetdrukkens en grammoatiekregels oet t Frais binnen trug te vinden ien t noudoagse Grunnegs. Zai veur n verglieken ook de zied van t Westerkertijers, dat t maist Fraise dialekt van t Grunnegs is. t Wordt den ook zowel tot t Grunnegs as tot t Frais tou rijkend. t Grunnegs bestaait oet 8 heufddialekten, dij op zokzulf nog weer lutke regionoale verschillen kint.
Aldambtsk
bewurkje seksjet Grönnegs is ontstoan in de middelaiwen dou d'Stad Grönnen aal meer invloud kreeg over de Fraistoalege Ommelanden. Dou d'Stad en Ommelanden soamen ain gebied vörmen gongen, wuir t Frais binoa hailmoal verdreven. t Overge dail is nog aal trug te vinden in de toal. n Aantel woorden, oetdrukkens en grammoatiekregels oet t Frais binnen trug te vinden in t noudoagse Grönnegs. Zai veur n verglieken ook de ziete van t Westerkertaaiers, dat t maist Fraise dialekt van t Grönnegs is. t Wordt den ook zowel tot t Grönnegs as tot t Frais tou raikend. t Grönnegs bestaait oet 8 heufddialekten, dij op zukzulf nog weer lutje regionoale verschillen kint.
Feankoloniaalsk
bewurkje seksjet Grönnegs is ontstoan in de middeleeuwen dou d'Stad Grönnen aal meer invloed kreeg over de Fraistoalege Ommelanden. Dou d'Stad en Ommelanden soamen ain gebied vörmen gingen, wuir t Frais binoa huilmoal verdreven. t Overge duil is nog aal trugge te vinden in de toal. n Aantel woorden, uutdrukkens en grammoatiekregels uut t Frais binnen trugge te vinden in t noudoagse Grönnegs. Zai veur n verglieken ook de ziede van t Westerkertaars, dat t maist Fraise dialekt van t Grönnegs is. t Wordt din ook zowel tot t Grönnegs as tot t Frais tou rekend. t Grunnegs bestaait uut 8 heufddialekten, dij op zuchzölf nog weer leutje regionoale verschillen kint.
Westerwâldsk
bewurkje seksjet Grönnegs is ontstaon in de middeleiwen doe d'Stad Grönnen eingaol meer invloud kreeg over de Freistaolege Ommelanden. Doe d'Stad en Ommelanden tesaomen ein gebiet vörmen gungen, weer t Freis binao gaans verdreven. t Overge deil is nog immer weer te vinden in d'spraok. n Aantel woorden, oetdrökkens en grammatiekregels oet t Freis zint/bint weerum te vinden in t nondagse/noedaogse Grönnegs. Zugt veur n verglieken ok de ziede van t Westerkerteiers, dat t meist Freise dialekt van t Grönnegs is. t Wodt den ok zowel to t Grönnegs as to t Freis reikend. t Grönnegs besteit oet 8 heufddialekten, dei up zukzölf nog weer lukke regionaole unnerscheiden kent.
Literatuer
bewurkje seksje- H. Feenstra, Duizend jaar Gronings taallandschap, Bedum, 1998.
- K. Jansma, Friesland en zijn 44 gemeenten, Ljouwert, 1981.
- S. Reker, Gronings, Den Haach, 2002.
- Taaltrots - Purisme in een Veertigtal Talen, ûnder redaksje fan N. van der Sijs, Amsterdam/Antwerpen, 1999.