Elisabeth fan Tueringen
Elisabeth fan Tueringen (* 1207 yn Bratislava of op de boarch Rákóczi yn Sárospatak, (Hongarije); † 17 novimber 1231 yn Marburg an der Lahn), ek Elisabeth fan Hongarije neamd, wie in Hongaarske prinsesse en in Dútske lângrevinne. Hja wurdt as in hillige yn de katolike tsjerke fereare en is de lânshillige fan Dútslân. Fanwegen har neisteleafde wurdt hja ek yn protestantske rûnten fereare. De kapel yn Marburg dêr't Elisabeth yn byset waard moast letter plak meitsje foar grutte Elisabethtsjerke, ien fan de earste suver goatyske tsjerken fan Dútslân.
| Elisabeth fan Tueringen | ||
 hillige
| ||
| ||
| persoanlike bysûnderheden | ||
| bertedatum | 1207 | |
| berteplak | Pressburg | |
| stjerdatum | 17 novimber 1231 | |
| stjerplak | Marburg an der Lahn | |
| hillichferklearring | ||
| fereare troch | Roomsk-Katolike Tsjerke Anglikaanske Tsjerke | |
| hjeldei | 17 novimber (R.-K.) Yn de Dútskalige lannen: 19 novimber | |
| attributen | Koer mei roazen of mei bôle, kom mei fisk, bidler, leppel, mei in melaatse | |
Famylje bewurkje seksje
Elisabeth wie in dochter fan de Hongaarske kening Andréas II (* 1177; † 1235) en syn frou Gertrudis fan Andechs. Har mem hearde ta it wiidfertakte ealshûs fan Andechs-Meranië, dat ynfloed fan East-Frankelân oant de noardlike Adriatyske See útoefene.
De mem fan Elisabeth, Gertrudis fan Andechs, hie sân bruorren en susters, dy't allegear goede houliken sletten hiene of hege tsjerklike funksjes droegen. Ien fan har bruorren wie biskop Ekbert fan Bamberg en ien fan har susters Mathilde, abdis fan it kleaster Kitzingen. In oare suster wie Hedwig fan Andechs en waard letter krekt as Elisabeth nei har dea hillich ferklearre.
Ek troch har bruorren en susters hie Elisabeth kontakten mei de hege adel fan Europa. Har broer Béla folge syn heit op de Hongaarske troan, har suster Maria boaske Ivan Assen II, de tsaar fan Bulgarije, en har healsuster Jolanda troude mei Jacobus I fan Aragón. Ut dat houlik stamt de hillige Elisabeth fan Portugal (dus in muoikesizzer fan Elisabeth).
Bernetiid bewurkje seksje
Al as lyts bern waard Elisabeth fersein oan Loadewyk, de âldste soan fan de lângreve Herman fan Tueringen. Yn 'e regel telde by sokke regelings fral de machtspolitike ferhâldings. It Hûs Andechs-Meranië hearde krekt as dat fan de Ludovingen ta de ynfloedrykste famyljes fan Europa.
Al yn de âldens fan fjouwer jier waard Elisabeth mei in rynske breidskat nei Tueringen brocht. It grutbringen fan in jong famke yn de famylje fan har takomstige man wie by de hegerein hiel gewoan. Hja woeks op yn de residinsjes fan de lângreve, lykas de Neuenburg by Freyburg an der Unstrut, de Runneburg by Weißensee en as lêste de Creuzburg noardwestlik fan Eisenach. De famylje dêr't Elisabeth opwoeks wie kultureel tige ûnderlein.
Houlik bewurkje seksje
Doe't lângreve Herman fan Tueringen yn 1217 ferstoar waard syn soan Loadewyk yn 'e âldens fan 17 jier regint. Hy troude Elisabeth yn 1221 doe't se noch mar 14 wie yn de Joristsjerke (Georgenkirche) fan Eisenach. It houlik wie goed, en oars as yn dy tiid wênst by in soad oaren fan syn stân wie Loadewyk syn frou trou. Hy fielde him ferbûn mei har en oars as gebrûklik ieten se tegearre en gyng Elisabeth mei har man mei op reis. Wie dat net mooglik dan droech Elisabeth rouklean.
It wie Loadewyk dy't Elisabeth oantrune om siken en minsken yn need te helpen. Tegearre stiften se yn 1223 in sikenhûs yn Gotha en se de joegen de ynstelling rynsk besit om troch de tiid te kommen. Neffens iere oerleverings moast Loadewyk de grouwélige selskastijing en nachtlike gebeden fan syn frou wol ôfremje.
Tegearre krigen Elisabeth en Loadewyk trije bern:
- Herman fan Tueringen (1222–1241); de troanopfolger dy't mei Helene fan Braunschweig-Lüneburg (1231–1273) troude;
- Sofia (1224–1275), dy 't letter mei Hindrik II, hartoch fan Brabân, troude (harren soan Hindrik woarde de earste lângreve fan Hessen en sadwaande wurdt Elisabeth ek wol as de stammem fan it Hûs Hessen beskôge. Al it neiteam fan Elisabeth stamt hjoeddedei fan Sofia ôf.
- Gertrudis (1227–1297), dy't nei de dea fan har heit noch berne waard (hja woeks op yn it kleaster en waard yn 'e âldens fan 21 abdis fan it kleaster yn Altenberg. Paus Klemens VI spriek har yn 1348 sillich).
Earme- en sikesoarch bewurkje seksje
Al fanôf de 12e iuw ûnstie der fanút de Tsjerke in breed organisearre omtinken foar de earmoed. Froulju, lykas de beginen, libben neffens it apostoalyske ideaal fan earmoede en keinens sûnder har te ûnwerpen oan in oarder. Paus Honoarius III joech geastliken opdracht sokke fromme mienskippen, dy't ek faak fertocht waarden fan ketterij, te stypjen en yn de sielssoarch te helpen. Ut dy beweging ûntstiene in rige nije oarders lykas de dominikanen en de fransiskanen. Troch har bychtheit Rodeger rekke Elisabeth ek bekend mei de idealen fan Fransiskus fan Assisi. By Elisabeth foelen de idealen fan de earmoedsbeweging op fruchtbere boaiem. Under har hôfklaaiïng droech Elisabeth nei alle gedachten in boetekleed en stadichoan joech se jimmeroan mear en mear kostbere klean en sieraden wei.
It bleau net by it weijaan fan kostberheden; Elisabeth begûn har ek yn te setten as suster. Se die swier wurk en fersoarge siken, wurk dêr't tiidgenoaten op del seagen. Se spinde wol en weve mei har tsjinstfammen doeken, dy't se weijoech oan it earme folk. Se waske en klaaide ferstoarne minsken en soarge foar it begraven. Fanôf 1226 holp hja boppedat yn it spitaal, dat hja oan de foet fan de Wartburg stiftsje liet. De boarnen beskiuwe har tawijing, dy't ek benammen bern oanbelange: hja wie tige leaf, ek foar dy bern dy't smoarch, melaatsk of breklik wiene en se kocht boartersguod foar har. De hongerwinter fan 1225-1226 wie de oanlieding foar Elisabeth's earste grutte helpaksje. Wylst har man oan it hof fan de keizer yn Cremona wie, liet Elisabeth yn alle dielen fan it lân de nôtskuorren iepenje om it hongerjende folk fan iten te foarsjen. Ek holp hja minsken dy't wurkje koene oan goed reau en waarme klean. Oan it hof waarden de aksjes fan Elisabeth bekritisearre, mar doe't har man op de Wartburg werom kaam joech er útdruklik syn segen oan it wurk fan Elisabeth.
Krústocht bewurkje seksje
Yn 1226 krige Elisabeth Koenraad fan Marburg as nije bychtheit en ûnder dy syn ynfloed naam Loadewyk it beslút om diel te nimmen oan de Sechde Krústocht fan keizer Freark II. Nei oanlieding fan de beneaming fan in nije bychtheit en it oansteande fertrek fan har man die Elisabeth yn oanwêzigens fan har man it ûnthjit om har bychtheit yn alles te folgjen en in kein libben te folgjen as Loadewyk wat oerkomme soe. As ien fan de earste aksjes droech Koenraad har op om yn har hôfhâlding allinne noch guod te brûken, wêrfan't hja folslein wis wie dat it net troch ûnrjochtmittige twang fan it gewoane folk ôfnommen wie. Dy eask kaam oerien mei dy fan de religieuze earmoedebeweging, dy't de swiere lêsten foar it gewoane folk troch kriichsfiering en it pronksuchtich hôf fan sawol de sekuliere as de tsjerklike hearskers oanklage. Elisabeth, dy't swier wie fan it tredde bern, reizge mei har man oan de grins fan Tueringen en naam dêr ôfskie fan him. Loadewyk reizge mei syn gefolch troch Hessen, Franken, Swaben en Beieren fierder nei Itaalje, om him dêr by it leger fan keizer Freark oan te sluten.
De dea fan Loadewyk bewurkje seksje
Oan fechtsjen kaam Loadewyk net mear ta want op 12 septimber, rillegau nei't er yn Otranto oan board gien wie, ferstoar Loadewyk oan in ynfeksje. Lang waard de dea fan har man foar Elisabeth stilholden, mar doe't se fermoedens krige hiet se de famylje it op te bychten en doe't har fertinkings befêstige waarden rôp se út dat mei it stjerren fan har man ek de wrâld foar har ferstoarn wie. Hja begûn alles, mar dan ek alles wat se hie, wei te jaan oan de earmen.
Elisabeth hie fanwegen har frommens en har hâlding foar besit oer al tal fan konflikten mei famyljeleden, bestjoerders en fertsjintwurdigers fan de adel. Troch har ûnthjit hie hja har boppedat ûnderwurpen oan in bychtheit, dy't jimmeroan fanatiker waard en folsleine kontrole oer har en de noch minderjierrige lângreve hie. Koenraad fan Marburg ûntjoech him boppedat mear en mear as in ynkwisiteur, dy't de freze der aardich yn hie dy't elkenien en elkenien dy't it net mei him iens wie ferfolgje liet. Loadewyk hie altiten as in beskermjende faktor funksjonearre tusken Elisabeth en har fermidden, mar nei syn dea duorre it net lang dat de konflikten, dy't earder noch ûnder it kleed bleaune, iepenlik oan it ljocht kamen.
Sûnder hûs bewurkje seksje
Neffens Koenraad wie it de winsk fan Elisabeth sels om al it besit op te jaan. Se woe ynfolling jaan oan it ideaal fan earmoede en as bidler fan hûs nei hûs te gean. Gaueftich nei de dea fan Loadewyk naam er kontakt op mei paus Gregoarius IX, sadat dy Elisabeth ûnder syn apostoalyske beskerming stelde. Dat wie yn dy tiid in praktyske hanneling om de belangen fan widdo's en minderjierrigen fan de hegerein tsjin oergeunstige famyljeleden te beskermjen. Sa waard Koenraad yn feite in fâd fan Elisabeth mei folsleine kontrole oer al har belangen en besit. De brief fan paus Gregoarius IX is net bewarre bleaun, mar bekend is dat it skeinen fan de rjochten fan in widdo of minderjierrige liede koe ta in tsjerklike straf lykas ekskommunikaasje of teminsten in interdikt (in ferbot om oan tsjerklike hannelings mei te dwaan).
Hindrik Raspe IV, de jongere broer fan Loadewyk, fûn Elisabeth net mear tarekkeningsfetber en hie fuort nei de dea fan syn broer himsels as regint fan de fiifjierrige Herman beneamd. Ek liet er beslach lizze op al it lân en de ynkomsten, dat har troch Loadewyk as in soarte fan widdo's pensioen tasein wie. Hja mocht wenjen bliuwe en holden ek it rjocht om oan te skowen oan de tafel fan de lângreve om mei te iten, mar dat wegere Elisabeth fanwegen de troch Koenraad opleine spiisfoarskriften. Elisabeth ferliet mei har tsjinstfammen dêrnei de Wartburg en brocht ûnder tige drege omstannichheden de winter fan 1227 op 1228 troch yn Eisenach. De réaksje fan de hegere stân wie ien fan ûnbegryp, minachting en spot en nimmen weage it Elisabeth yn 'e op te nimmen. Hja wenne earst yn in skuorre en socht letter de beskerming fan in tjerke, har trije bern waarden har letter út it Slot neibrocht. Jimmeroan moast se in oar plak sykje, itjinge op it lêst ta har fersuchting liede: "Ik woe graach de minsken betankje, mar ik wit net wêrfoar". Sels minsken dy't hja earder holpen hie wegeren har te helpen. De Libellus skriuwt oer in âld minske, dy't fan Elisabeth mei jild en medisinen fersoarge wie helle har troch it slyk.
Under ynfloed fan Koenraad liet Elisabeth har folselin fan de ynfloed fan har famylje isolearje. Ek de lêste fertrouwelings rekke hja nei har ferhûzing nei Marburg kwyt. Dêr libbe Elisabeth yn in ienfâldich hûs tegearre mei twa, troch Koenraad útsochte, froulju: in jonge frou út de leechste stân en in troch Koenraad op ûnfreonlikens útsocht âld frommis, de widdo Hedwig fan Seebach.
Op goedfreed 1228 docht Elisabeth yn oanwêzigens fan Koenraad en in pear muontsen yn de Fransiskaanske tsjerke in nije eed: hja naam ôfstân fan alle famylje en alle wrâldske saken en die op 'e nij it ûnthjit om hearsum te wêzen.
Tuskenkomst fan de famylje bewurkje seksje
No gyng it ek de famylje fan har memmekant al te dryst. Abdis Mechthild fan Kitzingen liet har muoikesizzer Elisabeth nei alle gedachten oan it begjin fan april 1228 tsjin har sin nei har omke, de biskop fan Bamberg, bringe. Dy liet har opnimme op de boarch Pottenstein yn Oberfranken. Eckbert fan Bamberg stelde in nij houlik út en hie dêrfoar nei alle gedachten keizer Freark II yn gedachten. De tsjinstfammen fan Elisabeth seine letter by it proses om Elisabeth hillich te ferklearjen dat hja har bot tsjin de plannen fersette en him drige dat, oft it sa fier komme soe, hja harsels misfoarmje soe troch harsels de noas ôf te snijen, sadat elk dy't belangstelling hie him wol ôfskrikke liet. Se wist har los te meitsjen fan har omke doe't yn maaie 1228 lang om let de oerbliuwsels fan Loadewyk nei it kleaster Reinhardsbrunn nei Tueringen oerbrocht waarden en flechte by de gelegenheid nei Koenraad fan Marburg.
Marburg bewurkje seksje
Fuort nei de bysettingsplechtichheid wist Koenraad fan it grevehûs dien te krijen dat Elisabeth net it besit mar in fergoeding fan 2.000 sulvermarken krige. Hindrik Raspe en syn broer Koenraad fan Tueringen joegen boppedat wat lân by Marburg om foar it libben te brûken. Al yn de simmer fan 1228 liet Elisabeth dêr bûten de stedsmuorren in hospitaal bouwe. Elisabeth keas Fransiskus fan Assisi út as patroanhillige fan it sikenhûs.
_%C3%A9s_egy_bagoly,_2018_Pesterzs%C3%A9bet.jpg)
De lêste trije jier fan har libbenbleau se dêr as ienfâldige suster wurkjen. Se waard yn it leauwe jimmeroan fanatiker en ûntwikkele eigen dogmatyske opfettings, dy't se harsels oplei en ek fan oaren sûnder kompromis easke. Hja fertsjinne foar har ûnderhâld troch wol te spinnen foar it kleaster Altenberg, dêr't har jongste dochter Gertrudis ûnderbrocht wie.
Elisabeth ferstoar doe't se noch mar 24 wie. Se waard siik op 4 of 5 novimber en ferstoar yn de nacht fan 16 op 17 novimber 1231. Koenraad naam har de lêste bycht ôf en dêrnei krige hja it sakramint fan de stjerrende. Elisabeth joech Koenraad de opdracht om it lêste jild dat se besiet oan de earmen en needruftigen te ferdielen. Se waard yn de kapel fan it troch har stifte spitaal opbierre en ien fan de susters sei letter dat in soad minsken doe al reliken fan har ha woene. Guon skuorden stikjes fan de doek dy't oer Elisabeth's gesicht lei ôf. Oaren giene fierder en sniene hier, neils en sels in finger ôf. Op 19 novimber waard Elisabeth yn de kapel begroeven.
Hillichferklearring bewurkje seksje
Koenraad fan Marburg sette, op it lêst yn de maaitiid fan 1232, de saak op gong om Elisabeth hillichferklearre te krijen en bleau dêr oant syn dea foar krewearjen. De regels foar it hillichferklearjen wiene krekt oanpast en yn de nije regels koe allinne de paus noch, nei in sekuer ûndersyk en troch kontrole fan in komitee, immen hillich ferklearje. Boppedat wie foar in hillichferklearring ek in betrouber tsjûgenis fan in wûnder nedich. Al fuort de earste dei nei de bysetting yn it grêf wiene der berjochten oer mirakuleuze genêzings. Koenraad brûkte de omstannichheid dat op 10 augustus 1232 aartsbiskop Siegfried III fan Mainz nei Marburg kaam foar in wijing. Yn syn preek frege Koenraad oan de minsken dy't troch it oanroppen fan Elisabeth genêzen wiene oft se de oare deis dat foar de aartsbiskop en syn prelaten ferklearje woene. Siegfried III stie versteld fan de opkomst. Sechtich wûnders dy't de aartsbiskop en syn prelaten foar betrouber holden waarden dokumintearre. It fersyk oan paus Gregoarius IX droech no njonken de hantekening fan Koenraad ek dy fan de Mainzer aartsbiskop en syn prelaten.
De paus wie lykwols noch net tefreden en frege de Mainzer aartsbiskop, Koenraad fan Marburg en de abt Raimund fan it kleaster Eberbach de tsjûgen op 'e nij te hearren en joech dúdlike ynstruksjes wat der ûnderfrege wurde moast. Ek woe de paus in krekte beskriuwing fan it libben fan Elisabeth en har hâlden en dragen op papier ha. De nije ûnderfregings begûnen yn it jier 1233 en der waarden 600 tsjûgen heart en 105 wûnders optekene. It proses kaam lykwols ta stilstân troch't Koenraad fan Marburg op 30 july 1233 fermoarde waard en politike ûnrêst paus Gregoarius twong om Rome te ferlitten. In jier letter waard de saak wer fuortset. De biskop fan Hildesheim sette tegearre mei de abten fan de kleasters Georgenthal en Hersfeld wer útein mei it ferhearren fan tsjûgen en der waarden 24 nije wûnders tafoege. Mear dan 50% fan alle dokumintearre wûnders foarmje mirakuleuze gênêzings fan bern ûnder de 14 jier. Dat Elisabeth al fuort nei har dea yn grutte dielen fan it lân bekend wie wurdt dúdlik út de rige plakken dêr't de mirakuleuze genêzings plakfûnen: Koblenz, Ahrweiler, Keulen, Dortmund, it kleaster Amelungsborn, Meiningen, Gelnhausen, Dilsberg en Worms.
De offisjele ôfkundiging fan de hillichferklearring fan Elisabeth fan Tueringen folge op it Pinksterfeest, dat op 27 maaie 1235 foel. De tiid tusken har dea en har hillichferklearring liket koart, mar unyk wie it net. Antonius fan Padua waard bygelyks al in jier nei syn dea hillich ferklearre.
Reliken bewurkje seksje
De ferearing fan de reliken fan Elisabeth is nau ferbûn mei it feest fan de plechtige translatio fan it lichem op 1 maaie 1236. De oanrin fan minsken wie sa grut, dat it ta de grutste eveneminten fan it midsiuwske Marburg rekkene wurdt. Neffens boarnen út dy tiid wiene der wol 1,2 miljoen minsken, mar dat tal liket wat oerdreaun. It is wol wis dat keizer Freark II oanwêzich wie mei in hiel soad fertsjintwurdigers út it adeldom en it tsjerklik libben.
It grêf waard iepene, it omskot yn in purperen doek omhulle en yn in leaden kiste lein. De holle waard dêrby fan de rest fan it lichem skieden. Op 1 maaie de moarns helle Freark II, op bleate fuotten en mei in griis boetekleed oan, tegearre mei oare foarsten de sark út it grêf om it omskot nei alle gedachten nei it alter fan de beafeartstsjerke te dragen. De plasse, yn de midsiuwen it wichtichste relikwy, lei er yn in gouden beker en krige in kostbere kroan. Wylst it omskot yn 1249 yn in skryn lein waard, stie it relikwarium mei de holle yn de tsjerke opsteld. Tsjintwurdich is it relikwarium (sûnder plasse) yn it Histoaryske Museum fan Stokholm te sjen.
It omskot yn de skryn bleau net yntakt want reliken fan Elisabeth wiene yn dy tiid tige populêr. De earste relikwy bûten Marburg wie in rip fan de hillige, dy't om 1250 yn it besit fan har dochter Sofia fan Brabân wie. It kleaster Altenberg, dêr't letter Gertrudis (de dochter fan Elisabeth) abdis waard, besiet in earm fan Elisabeth dat mooglik al yn 1236 yn it kleaster telâne kaam. Yn de tiid fan de sekularisaasje oan it begjin fan de 19e iuw kaam it yn it besit fan de greven Boos fan Waldeck, dy't it oan de abdij Sayn joegen. Tsjintwurdich wurdt it earmrelikwarium yn de Slotkapel fan Sayn opsteld. Ek de stêden Halberstadt en Udine wisten reliken fan Elisabeth te bemachtigjen. Yn de katolike Sint-Martinustsjerke fan Oberwalluf wurdt in boetekleed fan Elisabeth bewarre. Sûnt 1988 wurdt der yn Sárospatak in bonkje en in stik brokaat, dat oan Elisabeth taskreaun wurdt, bewarre.
Yn Marburg binne hjoeddedei gjin reliken mear fan Elisabeth te finen. Om in ein te meitsjen oan de ferearing fan reliken lilet liet de protestant Filips I van Hessen yn 1539 har bonken út de skryn helje. Sa ek de plasse út it hollerelikwarium. Wêr't se bedarren is net bekend. Mooglik dat de plasse mei twa skynbonken yn it kleaster fan de Elisabethinen yn Wenen telâne kamen, dêr't se oan de dei fan hjoed fereare wurde. Oft se echt binne wurdt net útsletten, mar it likemin bewiis dat it wol echt is.
Ferearing bewurkje seksje
Elisabeth wurdt oanroppen tsjin pine yn 'e mûle en ekseem. Se is patroanhillige fan widdo's en wezen, bilders, soarchpersoniel, bakkers.
Har feestdei wie oarspronklik op 19 novimber, mar is mei de kalinderherfoarmings fan Vaticanum II yn 1970 ferskood nei har stjerdei. De Dútsktalige lannen hâlde de dei fan har bysetting yn de tsjerke oan as feestdei: 19 novimber.
De floeden fan 1404, 1421 en 1421 dy't dielen fan it westen fan Nederlân ûnder wetter setten waarden ferneamd nei Elisabeth fan Tueringen. Ek gasthûzen en sikenhûzen (Amersfoart, Alkmaar, Almelo, Arnhim, Delft, Gouda, Haarlim, Leiden, Tilburch, Utert, Winterswyk) waarden nei de hillige ferneamd
Ikonografy bewurkje seksje
Elisabeth wurdt fakentiden yn keninklike klean mei in kroan en skepter útbylde. Elisabeth mei roazen yn har mantel ferwiist nei in leginde dat se ea trapearre waard mei bôle dy't se foar de earmen ornearre hie en ynienen yn roazen feroare. Yn har hân hâld hja somtiden in model fan in tsjerke, mar somtiden draacht hja ek in koer mei bôle of roazen. Ek hat se somtiden in bidler oan har fuotten of wurdt se tegearre mei oare hilligen ôfbylde.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: | ||
|
Dizze side is alhiel of foar in part in oersetting fan de Dútsktalige Wikipedyside; sjoch foar de bewurkingsskiednis: de:Elisabeth von Thüringen
|
