East-Prusen
East-Prusen (Dútsk: Ostpreußen) wie in Prusyske provinsje yn it noardeasten fan it lân. It wie fanôf 1871 de meast eastlike gebiet fan it Dútske Ryk. Yn 1939 hie it in oerflak fan 36.993,9 km² en in befolking fan 2.488.122. De haadstêd wie Keningsbergen.
.svg)
.svg)
Skiednis
bewurkje seksje
.jpg)
It grûngebiet fan East-Prusen wie sa wat it stammegebiet fan de Baltyske Prusen, dêr't de namme Prusen letter oergie op de Dútsktalige befolking fan it gebiet en letter fan it lân Prusen. Yn it ramt fan it kristenjen fan de Prusen en de oare Baltyske folken mei help fan ridders fan de Dútske Oarder om 1220 hinne, waard de Dútske Oardersteat oprjochte. Dêrtroch waarden der in nustje boargen boud foar beskerming. By dy boargen ûntstienen al rillegau stêden lykas Thorn (1231), Kulm (1232), Marienwerder (1233), Elbing (1237) en Keningsbergen (1255). Kolonisten út oare parten fan it Hillige Roomske Ryk, wêrûnder ek út Fryslân en de Lege Lannen waarden oanlutsen. Der wiene earst wol strideraasjes tsjin de âlde Prusen, dy't harren tsjin de Oarder ferwarden, mar dy waarden bluodrich delslein. It Dútsk, earst benammen it Nederdútsk, mar nei de Reformaasje it Heechdútsk ferkrong it Aldprusysk en yn de santjinde iuw wie it Aldprusysk sa goed as ferdwûn.
Yn 1309 waard it haadkertier fan de Dútske Oarder ferpleatst fan Feneesje nei it Prusyske Marienburg. De stêden woeksen en slueten harren oan by de Hânze. Yn de jierren dernei kamen de Pommerellen mei de stêd Danzig by de Oarder. Troch konflikten tusken de stêden en de pleatslike aristokrasy mei it bestjoer fan de Oarder en strideraasje mei Poalen rekke it gebiet yn ferfal en ferlear it by de Frede fan Thorn (1466) it hiele westlike gebiet fan Prusen ynklusyf de Pommerellen, Ermlân, Kulmerlân en de stêden Danzig, Thorn, Elbing en Marienburg oan it Keninkryk Poalen, dat Keninklik Prusen (lettere West-Prusen waard. De rest fan Prusen, East-Prusen, bleau fan de Oarder, mar moast Poalen as lienhear erkenne. De haadstêd waard Keningsbergen.
It grutmasterskip fan de Oarder kaam yn hannen fan de markgreven fan Brandenburch, dy't ta de machtige Hûs fan Hohenzollern hearden. Nei't Albrecht fan Brandenburch-Ansbach foar de Reformaasje keas en de Oardersteat sekulisearre joech hy it grutmasterskip op en in ruil foar it erkennen as Poalen as lienhear krige hy Prusen fanôf 1525 as erflik hartochdom yn lien. Fanôf 1618 waard Prusen mei Brandenburch ferbûn. Yn 1701 mocht hartoch Freark III him kening yn Prusen neamme, mar net kening fan Prusen, om't Prusen eins net by it Hillige Roomske Ryk hearde, mar in Poalske fazalsteat wie.
De santjinde iuw wie in iuw fan delgong. De Tritichjierrige Kriich en ynfallen fan Tartaren troffen it lân en de befolking. Yn it besykjen om it lân wer te befolkjen, waard it ôfwiksele mei perioades fan oarloch, pestepidemiën en ûntfolking. Oanlutsen befolkingsgroepen wiene ûnder oare kalvinisten, minnisten, hugenoaten út it súdwesten fan Dútslân, it Rynlân, de omkriten fan Salzburg, Switserlân, Frankryk, Nederlân en Skotlân. Ek boeren út Poalen-Litouwen, dy't it liifeigenskip ûntsnappe woene, festigen harren yn East-Prusen.
De achttjinde iuw seach in perioade fan lykwicht en ekonomyske bloei. Keninsbergen bloeide en de hannel woeks, benammen mei Ruslân en Poalen. De wrâldferneamde filosoof Immanuel Kant, dy't hjir weikaam, wie ferbûn oan de universiteit yn Keninsbergen, dat ferneamd stie yn hiel Jeropa en studinten út de wide omkriten.
Yn 1772 waard de namme East-Prusen offisjeel brûkt nei't kening Freark II de Grutte yn de Earste Poalske Dieling Ermlân en de Westprusyske gebieten Kulmerlân en Pommerellen anneksearre hat. De nije gebieten krigen de namme West-Prusen, dat al yn de tiid fan de Dútske Oarder brûkt is. East- en West-Prusen waarden provinsjes en yn 1824-1829 wiene hja yn personele uny en fan 1829-1878 as ien Provinsje Prusen. Dêrnei wiene hja beide provinsjes yn it Dútske Keizerryk.
Ermlân, it Eastprusyske gebiet dat Poalsk wie, hie in tradisjoneel grutte katolike befolking, benammen fan Poalske komôf. Ek de katolike en Poalske eallju foegen harren net gau by de Prusyske Junkers. De lokale Junkers, dy't kreksa as de lânadel beëasten de Elbe grutte gebieten besieten leine de grûnslach foar de lettere Dútske konservative polityk, dêr't kânselier Otto von Bismarck syn macht op festigje koe. De stêd Keningsbergen, dat in soad op de Eastseehannel libbe, wie lykwols liberaalgesind, mar op it plattelân koe altyd noch te sprutsen wurde fan in feodaal karakter. Nei 1855 waard de ekonomyske groei grutter nei it oanlizzen fan it spoarwegenet.
Neffens it Ferdrach fan Versailles yn 1919 nei it ferlies fan Dútslân yn de Earste Wrâldkriich, moast Dútslân West-Prusen ôfstean oan it nijfoarme Poalen foar de Poalske Korridor. De Dútsktalige gebieten rûn Elbing, Marienwerder, Marienburg en Danzig, dat as frije stêd ûnder foech fan it Folkebûn stie, waarden by East-Prusen foege. It Memellân, it gebiet benoarden de rivier de Memel, waard yn 1923 troch Litouwen beset.
Yn 1939, by de Dútske besetting fan Poalen, waarden de ferlerne gebieten wer werompakt en as Ryksgoaen yn it Dútske Ryk yndield. Ek it Memellân waard neffens it Molotov-Ribbentroppakt wer anneksearre.
Yn 1945 besette it Reade Leger fan de Sowjetuny East-Prusen en waard de provinsje ferdield tusen De Sowjetuny en Poalen neffens de Konferinsje fan Potsdam. It suden en midden fan East-Prusen kaam by Poalen as it woiwodskip Ermlân-Mazurje en it noarden mei Keningsbergen (fanôf 1946 Kaliningrad) waard it oblast Kaliningrad yn de Russyske SFSR en it Memellân kaam by it Litouske Sosialistyske Sowjetrepublyk.
De Dútske befolking flechte en waard ferdreaun. Dêrby foelen hûnderttûzenen slachtoffers troch wraakaksjes, twangarbeid, te min fiedsel en sûnenssoarch. It gebiet rûn Keningsbergen waard befolke troch befolkingsgroepen út gâns de Sowjetuny benammen Russen (Russifikaasje). Allinnich yn it suden, Mazurje mochten Dútsers, dy't ek Poalsktalich wiene, bliuwe.
Al dy Dútsers lutsen nei it westen en benammen it lettere West-Dútslân. De ferdreaunen út ferlerne Dútske gebieten en harren neikommelingen ferienigen harren yn stiftingen en ferienings om dizze anneksaasjes as ûnrjochtlik op de politike aginda te setten. Yn 1970 erkende de Bûnsrepublyk tenearsten, en nei de Dútske weriening yn 1990 foargoed, it ôfstean fan East-Prusen. Nei it lidmaatskip fan Poalen fan de Jeropeeske Uny, besochten guon Dútsers de mooglikheid harren eardere besittings werom te keapjen, mar Poalen makke dat dreger troch Poalske steatsboargers dêryn foar mear as de helte yn meidwaan te litten. Hjoed-de-dei wurkje dy Dútsers in soad mei de lokale befolking gear en ûnderhâld harren erfskip.
Bestjoerlike yndieling
bewurkje seksje| Bestjoerlike yndieling fan East-Prusen | |
|---|---|
| 31 desimber 1937 | 1 jannewaris 1945 |
| Regierungsbezirk Allenstein | |
| Stadtkreis | |
| Landkreise | |
|
|
| Regierungsbezirk Gumbinnen | |
| Stadtkreise | |
| Landkreise | |
|
|
| Regierungsbezirk Königsberg | |
| Stadtkreis | |
|
|
| Landkreise | |
|
|
| Regierungsbezirk West-Prusen (sit: Marienwerder) | |
| Stadtkreis | |
| Landkreise | |
|
|
| Regierungsbezirk Zichenau | |
| Landkreise | |
|
|
Earste presidinten
bewurkje seksje- 1815-1829: Hans Jakob von Auerswald
- 1829-1878: diel fan de provinsje Prusen
- 1878-1882: Carl Wilhelm Heinrich von Horn
- 1882-1891: Albrecht Heinrich von Schlieckmann
- 1891-1895: Udo zu Stolberg-Wernigerode
- 1895-1901: Wilhelm von Bismarck-Schönhausen
- 1901-1903: Hugo von Richthofen
- 1903-1907: Friedrich von Moltke
- 1907-1914: Ludwig von Windheim
- 1914-1916: Adolf Tortilowicz von Batocki-Friebe
- 1916-1918: Friedrich Wilhelm von Berg-Markienen
- 1918-1919: Adolf Tortilowicz von Batocki-Friebe
- 1919-1920: August Winnig
- 1920-1932: Ernst Siehr
- 1932-1933: Wilhelm Kutscher
- 1933-1945: Erich Koch
 |
Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory East Prussia fan Wikimedia Commons. |