Taalfamylje

In taalfamylje is in kloft talen dy't mei-inoar besibbe binne om't se ûntstien binne út in mienskiplike foarâlderlike oertaal, dy't oantsjut wurdt mei it foarheaksel "proto-" (dus de oertaal fan 'e Keltyske talen is bgl. it Proto-Keltysk). De term "famylje" yn it wurd "taalfamylje" ferwiist nei it stambeammodel fan taaloarsprong yn 'e histoaryske taalkunde, dat gebrûk makket fan in metafoar wêrby't talen ferlike wurde mei minsken yn in biologyske famyljestambeam, of oars mei biste- of plantesoarten yn in taksonomyske stambeam dy't de evolúsjonêre skiednis fan dy soarten oanjout. By it tapassen fan sa'n systeem op talen ûntbrekt fansels de komponint fan biologyske ôfstamming, en taalbesibskip stiet dan ek folslein los fan 'e al of net besteande biologyske of rasiale sibskip tusken de sprekkers fan 'e oangeande talen.

In yndruk fan 'e fersprieding fan taalfamyljes oer de wrâld.

Taalbesibskip

Op grûn fan 'e ferlykjende taalkunde wurdt útmakke oft in beskate taal al of net diel útmakket fan in taalfamylje. Talen dy't binnen in taalfamylje op deselde hichte steane, wurde sustertalen neamd; de taal dêr't sokke talen út fuortkomme, hjit dan de memmetaal, dy't sels ek wer sustertalen hawwe kin, ensfh. It bewiis foar taalkundige sibskip leit yn waarnimbere mienskiplike skaaimerken dy't net feroarsake wurde troch kontakt mei buortalen of it oernimmen fan lienwurden.

Talen en taalfamyljes yn Jeropa.

Besibbe talen beskikke oer oerbliuwsels fan 'e mienskiplike oertaal dy't net ferklearre wurde kinne troch ûntliening of oare foarmen fan taalkontakt. Fierders kin oantoand wurde by hokker tûke fan in taalfamylje oft in taal heart troch mienskiplike ynnovaasjes dy't net foarkomme yn 'e oertaal of yn talen dy't ta oare tûken fan deselde taalfamylje hearre. Om in foarbyld te jaan: de Germaanske talen, dêr't it Frysk ta heart, binne "Germaansk" om't se fokabulêre en grammatikale skaaimerken gemien hawwe dy't net foarkamen yn 'e Proto-Yndo-Jeropeeske oertaal en dy't likemin foarkomme yn 'e oare tûken fan 'e Yndo-Jeropeeske talen, mar wêrfan't ynstee oannommen wurdt dat se har ûntjûn hawwe yn it Proto-Germaansk, de oertaal fan alle Germaanske talen.

Hjoed de dei binne der 5.000 oant 8.000 libbene talen op 'e wrâld (ôfhinklik fan wêr't men de grins lûkt tusken taal en dialekt). Dêrnjonken binne der noch hûnderten, miskien wol tûzenen útstoarne talen. As men derfan útgiet dat de minske as soarte op ien plak ûntstien is, moatte al dy talen logyskerwize weromgean op ien oarspronklike oertaal. Mar talen binne libbene dingen, dy't oanhâldend oan it feroarjen binne, en yn it ferline nei alle gedachten noch folle mear as no, mei't it ferskynsel skreaune taal as in rem op dy feroaring wurket.

Sadwaande is it faak tige dreech om noch oerienkomsten tusken talen te finen dy't hiel, hiel yn 'e fierte mooglik mei-inoar besibbe binne. Yn it ferline waarden sadwaande de Keltyske talen earst net ta de Yndo-Jeropeeske talen rekkene, oant der dochs besibskip ûntdutsen waard. Tsjintwurdich is de taalkunde op it mêd fan it gearstallen fan taalfamyljes hast safier kommen as dat mooglik is, en bejouwe taalwittenskippers har hieltyd faker op it tinne iis fan teoretyske taalbesibskip.

Yndieling fan talen yn taalfamyljes

Supertaalfamyljes

Ien fan 'e meast foaroansteande en ek ien fan 'e kontroversjeelste taalkundigen fan 'e tweintichste iuw wie de Amerikaan Joseph Greenberg, dy't oerienkomsten seach op plakken dêr't oaren dy net seagen. Ek oare taalkundigen, lykas Edward Sapir, hawwe de lêste iuw op dy manear oan 'e gong west. Dêrmei is in ramtwurk fan supertaalfamyljes skepen dat yn grutte linen in universele yndieling fan talen werjout, ek al is it net algemien akseptearre of hielendal sekuer. Hjirûnder in oersjoch, op folchoarder fan sprekkersoantal.

taalfamylje	tal talen	tal sprekkers	foarbylden fan talen
de Yndo-Jeropeeske talen	±440 talen	± 3 miljard spr.	Ingelsk, Frânsk, Spaansk, Portegeesk, Russysk, Dútsk, Italjaansk, Nederlânsk, Frysk, Gryksk, Armeensk, Perzysk, Koerdysk, Pataansk, Hindy, Pûndjaby, Oerdû, Maratysk, Bingaleesk, Singaleesk, Nepaleesk, Latyn †, Hettitysk †, mooglik Filistynsk †
de Sino-Tibetaanske talen	±400 talen	1,3 miljard spr.	Mandarynsk, Kantoneesk, Birmeesk, Tibetaansk
de Niger-Kongoleeske talen (foarhinne de Niger-Kordofaanske talen)	>1.500 talen	600 miljoen spr.	Swahily, Jorûba (Yoruba), Ibo, Fûlany, Kikûjû (Kikiyu), Sjona (Shona), Sûlû (Zulu), Kosa (Xhosa)
de Austronezyske talen	<1.300 talen	390 miljoen spr.	Yndonezysk, Maleisk, Javaansk, Filipynsk, Sebûaansk, Balineesk, Malagassysk, Maoary (Maori), Hawajaansk
de Afro-Aziatyske talen	±300 talen	>350 miljoen spr.	Arabysk, Hebriuwsk, Amhaarsk, Somalysk, Malteesk, Berbertalen, Egyptysk †, Akkadysk †
de Altayske talen	66 talen	±350 miljoen	Turksk, Azerbeidzjaansk, Kazachsk, Turkmeensk, Kirgizysk, Oezbeeksk, Oeigoersk, Mongoalsk, Jakoetysk, Ewinkysk
de Dravidyske talen	73 talen	±225 miljoen spr.	Tamylsk, Telûgû, Kanareesk, Malayalam
de Japanske talen	7 talen	127 miljoen spr.	Japansk, Okinawaansk
de Tai-Kadai-talen	±95 talen	100 miljoen spr.	Taisk, Laotiaansk, Sjan (Shan), Sjûang (Zhuang)
de Austro-Aziatyske talen	±170 talen	80 miljoen spr.	Fjetnameesk, Kmer (Khmer), Mon
de Koreaanske talen	2 talen	77 miljoen spr.	Koreaansk, Djedjûaansk
de Nilo-Saharaanske talen	±205 talen	50 miljoen spr.	Lûo (Luo), Songhai, Dinka, Kanoery (Kanuri), Masaï (Maasai)
de Ameryndyske talen	±1.000 talen	±26 miljoen spr.	Ketsjûa (Quechua), Aymara, Azteeksk, Sjeroky (Cherokee), Sjajinsk (Cheyenne), Sû (Sioux), Odjibwe (Ojibwe), Kry (Cree)
de Oeralysk-Jûkagierske talen	41 talen	25 miljoen spr.	Finsk, Estysk, Hongaarsk, Oedmoertysk, Mary, Komy
de Yndo-Pasifyske talen	±1.100 talen	±10 miljoen spr.	Westlik Dary, Ekary, Enga, Hûly (Huli), Melpa, Eastlik Torresstrjitte-eilânsk
de Hmong-Miën-talen	17 talen	8,3 miljoen spr.	Hmong-talen, Miën-talen
de Noardkaukazyske talen	38 talen	5,9 miljoen spr.	Tsjetsjeensk, Sirkassysk, Abgazysk, Yngûsjetysk, Avaarsk
de Súdkaukazyske talen	4 of 5 talen	5,2 miljoen spr.	Georgysk, Mingrelysk
de Koisan-talen	20-40 talen	±300.000 spr.	Sandawe, Nama, Hadza, Taa
de Dené-Jenisejaanske talen	52 talen	±205.000 spr.	Navaho, Apache-talen, Tlingit, Haida, Sarsy (Sarcee), Kettysk
de Eskimo-Aleoetyske talen	±13 talen	±120.000 spr.	Grienlânsk, Inûktitût (Inuktitut), Inûvialûktûn (Inuvialuktun), Inûpiat (Iñupiat), Middenalaskaansk Jûpik (Central Alaskan Yup'ik), Aleoetysk
de Australyske talen	±230 talen	52.000 spr.	Tiwy, Warlpiry, Mabûjak (Mabuyag), Westwoastynsk (Western Desert)
de Tsjûkotko-Kamtsjatkaanske talen	5 talen	8.000 spr.	Tsjûktsjysk, Korjaaksk
de Tyrreenske talen	3-7 talen	útstoarn	Etruskysk †, Retysk †, Lemnioatysk †
de Hoerritysk-Oerarteeske talen	2-3 talen	útstoarn	Hoerritysk †, Oerarteesk †, mooglik Kassitysk †

Sekuerdere yndieling

Hjirûnder in list fan alle taalfamyljes (d.w.s., allinne de grutste ferbannen werjûn).

Talen en taalfamyljes yn Afrika.

Talen en taalfamyljes yn Noard-Amearika.

de Afro-Aziatyske talen de Altayske talen (noch altyd net hielendal algemien akseptearre) de Mongoalske talen de Tûngûzysk-Mantsjoeske talen de Turkske talen de Ameryndyske talen (fierre fan algemien akseptearre) de Almosaansk-Kerresûaanske talen (net algemien akseptearre) de Kerresûaanske talen (net algemien akseptearre) de Kerresaanske talen de Makro-Sûaanske talen (net algemien akseptearre) de Irokeeske talen de Keddoaanske talen de Sûaanske talen de Almosaanske talen (net algemien akseptearre) de Makro-Algonkwynske talen (net algemien akseptearre) de Algyske talen de Jûkyske talen de Muskogeeske talen de Mosaanske talen (net algemien akseptearre) de Salisjaanske talen de Tsimakûaanske talen de Wakasjaanske talen de Andeaansk-Ekwatoriale talen (net algemien akseptearre) de Andeaanske talen (net algemien akseptearre) de Alakalûfaanske talen de Araukaanske talen (of mooglik yn 'e Makro-Penûtiaanske taalfamylje) de Esmerelda-Jaroero-talen de Hibito-Tsjoloanske talen de Hivaroaanske talen de Katakoaanske talen de Ketsjûmaraanske talen (net algemien akseptearre) de Aymaraanske talen de Ketsjûaanske talen de Makro-Arawakaanske talen (net algemien akseptearre) de Arauaanske talen de Arawakaanske talen de Katembry-Harûmaanske talen de Otomakoaanske talen de Tinigûaanske talen de Tsjapakoeraanske talen de Urû-Tsjipayaanske talen de Patagoanyske talen (ek wol de Chon-talen neamd) de Salivaanske talen de Samûkoaanske talen de Saparoaanske talen de Timoteaanske talen de Tsjahûapaanske talen de Tûpiaanske talen de Ekwatoriale talen (net algemien akseptearre) de Makro-Tûkanoaanske talen (net algemien akseptearre) de Arûtany-Sape-talen de Katûkinaanske talen de Nambikwaraanske talen de Pûinaafske talen de Tekiraka-Kanitsjaanske talen de Tûkanoaanske talen de Tsjiptsjaansk-Paézaanske talen (net algemien akseptearre) de Janomamyske talen de Lenkaanske talen de Misûmalpaanske talen de Paézaanske talen (net algemien akseptearre) de Barbakoaanske talen de Hiraharaanske talen de Kokonûkaanske talen de Moeraanske talen de Tsjimûaanske talen de Tsjoko-talen de Sjinkaanske talen (ek wol stavere as Xinca-talen) de Tsjiptsjaanske talen de Azteeksk-Tanoaanske talen (net algemien akseptearre) de Jûto-Azteekske talen de Sapotekaanske talen de Oto-Mangeaanske talen de Popolokaanske talen de Tanoaanske talen de Hody-talen de Hokaansk-Koähûyltekaanske talen (net algemien akseptearre) de Hokaanske talen de Koähûyltekaanske talen de Sjûmassyske talen de Tolûpaanske talen (ek wol stavere as Jicaque- of Xicaque-talen) de Makro-Penûtiaanske talen (net algemien akseptearre) de Araukaanske talen (of mooglik yn 'e Andeaansk-Ekwatoriale taalfamylje) de Mayaanske talen de Maidûaanske talen de Mys-Sok-talen (ek wol stavere as Mixe-Zoque-talen) de Penûtiaanske talen de Sahaptynske talen de Totonaakske talen de Wintûaanske talen de Nadahûp-talen de Sjê-Pano-Karibyske talen (net algemien akseptearre) de Makro-Karibyske talen (net algemien akseptearre) de Karibyske talen de Peba-Jagûaanske talen de Witotoaanske talen de Makro-Panoaanske talen (net algemien akseptearre) de Lûle-Wilela-talen de Maskoiaanske talen de Matako-Gûaiakoerû-talen (net algemien akseptearre) de Gûaiakoerû-talen de Matakoaanske talen de Mosetenaanske talen de Pano-Takanaanske talen de Tsjarrûaanske talen de Makro-Sjê-talen (net algemien akseptearre) de Borôro-talen de Jabûtiaanske talen de Kamakaanske talen de Kariry-talen de Krenakaanske talen de Masjakalaanske talen de Poeriaanske talen de Sjê-talen de Australyske talen (net algemien akseptearre) de Arnhimlânske talen (net algemien akseptearre; hjir soene ek twa isolearre talen ta hearre) de Burraraanske talen de Giimbiyu-talen de Iwaidjaanske talen de Bunaba-talen de Daly-talen de Djeragaanske talen de Gunwinyguaanske talen de Limilngaanske talen de Mirndy-talen de Nyulnyulaanske talen de Pama-Nyungaanske talen de Wororaanske talen de Austro-Aziatyske talen de Austronezyske talen de Dené-Jenisejaanske talen (hurd ûnderweis nei algemiene akseptaasje) de Jenisejaanske talen de Na-Dené-talen de Dravidyske talen de Eskimo-Aleoetyske talen de Hoerritysk-Oerarteeske talen † (mooglik besibbe oan 'e Noardeastkaukazyske talen) de Hmong-Miën-talen de Yndo-Jeropeeske talen de Yndo-Pasifyske talen (net algemien akseptearre) de Andamaanske talen de Papoeaaske talen (net algemien akseptearre) de Baining-talen de Eastfûgelkop-Sentany-talen de Eastpapoeaaske talen (ek wol Middensalomoneilânsk talen neamd) de East-Trans-Fly-talen de Fas-talen de Gielfinkbaaitalen de Yele-Westnijbrittanyske talen de Yuat-talen de Kwomtary-talen de Lofts-May-talen de Mairasy-talen de Marreflaktetalen de Nimboran-talen de Noardbougainvylske talen de Papoeaaske Grinstalen de Piawy-talen de Ramû-Nedersepik-talen de Senagy-talen de Sepik-talen de Sko-talen de Súdbougainvylske talen de Tor-Kwerba-talen de Torricelli-talen de Trans-Fly-Bulaka-talen de Transnijguineeske talen de Westpapoeaaske talen de Tasmaanske talen † de Japanske talen (mooglik ûnderdiel fan 'e Altayske talen) de Kaukazyske talen (net algemien akseptearre) de Noardkaukazyske talen (net algemien akseptearre) de Noardeastkaukazyske talen (ek wol Kaspyske talen neamd) de Noardwestkaukazyske talen (ek wol Pontyske talen neamd) de Súdkaukazyske talen (ek wol de Kartvelyske talen neamd) de Koisan-talen (lange tiid as taalfamylje beskôge, mar koartby wjerlein en no net mear akseptearre) de Kcha-talen de Koe-talen de Tû-talen de Koreaanske talen (mooglik ûnderdiel fan 'e Altayske talen) de Mande-talen (mooglik ûnderdiel fan 'e Niger-Kongoleeske talen) de Niger-Kongoleeske talen (foarhinne Niger-Kordofaanske talen) de Nilo-Saharaanske talen (noch altyd net hielendal algemien akseptearre) de Foer-talen de Kadû-talen de Komaanske talen de Mabaanske talen de Saharaanske talen de Songhaiske talen de Tsjary-Nyl-talen de Oeralysk-Jûkagierske talen (net algemien akseptearre) de Jûkagierske talen de Oeralyske talen de Ongyske talen (ek wol Súdandamaanske talen neamd; mooglik ûnderdiel fan 'e Austronezyske talen) de Siangyske talen (mooglik ûnderdiel fan 'e Austronezyske talen) de Sino-Tibetaanske talen de Tai-Kadai-talen (mooglik ûnderdiel fan 'e Austronezyske talen) de Tyrreenske talen † de Tsjûkotko-Kamtsjatkaanske talen (ek wol Luorawetlaanske talen neamd) de Ubangyske talen (mooglik ûnderdiel fan 'e Niger-Kongoleeske talen)

Isolearre talen

Njonken de taalfamyljes binne der dan noch de isolearre talen. Dat binne talen wêrfan't (oant no ta) gjin besibskip mei oare talen oantoand is. De bekendste isolearre taal, en de iennichste yn Jeropa, is it Baskysk, mar ek it Ainû fan noardlik Japan is der ien, krekt as it Taraskysk fan Meksiko en it Boerûsjasky út 'e Pakistaanske Himalaya. Ek ferskate útstoarne, mar goed dokumintearre talen út 'e Aldheid fan it Midden-Easten wurde as isolearre beskôge: it Elamitysk, it Sûmearysk en it Hattysk. Yn totaal binne der sa'n 74 isolearre talen; dêrby wurdt lykwols gjin rekken holden mei de boppesteande, net algemien akseptearre taalfamyljes, dêr't behalven lytsere taalkloften ek in flink tal talen yn opnommen binne dy't oars as isolearre beskôge wurde. De isolearre talen binne sa oer de wrâld ferdield: yn Midden- en Súd-Amearika 28; op Nij-Guineä 15; yn Noard-Amearika 14; yn Aazje 8; yn Austraalje 5; yn Afrika 3; en yn Jeropa 1.

Net-klassifisearre talen

In oar soarte fan talen dat net ta taalfamyljes heart, wurdt foarme troch de net-klassifisearre talen. Dat binne talen dy't men, sa't de namme al seit, (noch) net ûnderbringe kinnen hat yn in taalfamylje. Fan sokke talen binne der op 'e hiele wrâld sa'n 47. De reden foar dit brekme oan yndieling is yn 'e regel dat se útstoarn binne sûnder genôch skreaun materiaal nei te litten dat klassifikaasje mooglik makket. Dat is bgl. it gefal mei it Ibearysk, dat yn 'e pre-Romeinske tiid op it Ibearysk Skiereilân sprutsen waard, en mei it Piktysk, dat oant yn 'e Midsiuwen yn Skotlân sprutsen waard. Foar it Ibearysk tinkt men oan in relaasje mei de Berbertalen fan Noard-Afrika, en oangeande it Piktysk liket in Keltyske oarsprong foar de hân te lizzen, mar soks falt net te bewizen mei de ynformaasje dy't op it stuit beskikber is.

In oare reden dat in taal noch net klassifisearre is, kin wêze om't der gjin kontakt mei de sprekkers bestiet. Dat is bgl. sa yn it gefal fan it Sentineleesk, de taal dy't sprutsen wurdt troch de lânseigen stamme op it eilantsje Sentinel, dat diel útmakket fan 'e Andamanen, in Yndiaaske arsjipel yn 'e Golf fan Bingalen. Mei dy stamme is troch de Westerske wrâld noch altyd gjin kontakt lein, en it regear fan Yndia hat it eilantsje útroppen ta in reservaat, dêr't net ien komme mei.

Mingtalen en kreoalske talen

Ta einbeslút binne der dan noch de mingtalen en de kreoalske talen, dy't har ek min yndiele litte yn taalfamyljes. De reden dêrfoar is dat sokke talen ûntstien binne troch ûnderskate grûntalen (dy't faak fan hiel ferskillende taalfamyljes binne) trochinoar te mjuksjen. De likenissen dy't sokke talen mei de grûntalen fertoane, berêst dus net op besibskip, mar op ûntliening. Sadwaande wurde mingtalen en kreoalske talen ornaris yn har eigen kategoryen pleatst, dy't los steane fan taalkundige taalfamyljes.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Crystal, D., The Penguin Dictionary of Language (Second Edition), Londen, 1999 (Penguin), ISBN 978-0 14 05 14 162. Ruhlen, M., A Guide to the World's Languages, Volume One: Classification, Londen, 1987. Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: Notes en Further reading, op dizze side.