Gallipoli (skiereilân)

Gallipoli (útspr.: [ɡa'lipoli], likernôch: "gal-ly-poo-ly"; Turksk: Gelibolu Yarımadası; Gryksk: Χερσόνησος της Καλλίπολης, Chersónisos tis Kallípolis) is in skiereilân oan 'e súdlike kust fan East-Traasje, oftewol it Jeropeeske diel fan Turkije. It stiket fan it fêstelân fan 'e Balkan yn súdwestlike rjochting út yn 'e Egeyske See, en foarmet dêrby oan 'e súdeastkant mei it fêstelân fan Lyts-Aazje in see-ingte dy't bekendstiet as de Dardanellen. Yn 'e Grykske Aldheid waard it skiereilân Trasysk Chersonisos neamd. Letter hearde it ta it Byzantynske Ryk, de Republyk Feneesje en it Osmaanske Ryk. Under de Earste Wrâldoarloch krige it bredere bekendheid troch de bloedige Gallipolikampanje.

Gallipoli
In satellytfoto fan it Gallipoliskiereilân en omkriten
polityk
soarte gebiet	skiereilân
lân	Turkije
provinsje	Çanakkale
haadplak	Gelibolu
grutste plak	Gelibolu
sifers
ynwennertal	53.308 (2012)
oerflak	900 km²
befolkingstichtens	59,2 / km²
oar
tiidsône	UTC +2
simmertiid	UTC +3
koördinaten	40°21′ N 26°28′ E
Kaart
Lizzing yn Turkije.

Namme

De namme 'Gallipoli' is de feritaljanisearring fan it Grykske Καλλίπολις, Kallípolis, dat "Moaie Stêd" betsjut. Dat wie de oarspronklike namme fan 'e stêd Gelibolu.

Geografy

Gallipoli makket ûnderdiel út fan it Jeropeeske diel fan Turkije. It stiket fan 'e súdkust fan East-Traasje, dat ûnderdiel is fan 'e Balkan, yn 'e Egeyske See út nei it súdwesten. Oan 'e noardwestkant leit de Golf fan Saros, wylst oan 'e súdeastkant de Dardanellen lizze (yn 'e Aldheid bekend as de Hellespont). Dat is in smelle see-ingte tusken it Gallipoliskiereilân en Troäs, in skiereilân fan Lyts-Aazje, yn. De Dardanellen jouwe tagong fan 'e Egeyske See ta de See fan Marmara, en dêrwei fia de Bosporus ta de haven fan Istanbûl en de Swarte See. It is dêrom in wichtige rûte foar de skipfeart.

It lange, smelle Gallipoliskiereilân mjit 83 km fan it noardeasten oant de súdwestlikste punt. De breedte fariëarret fan 21 km oant 5,5 km. It hiele skiereilân hat in oerflak fan 900 km². It makket diel út fan 'e Turkske provinsje Çanakkale en heart ta de distrikten Gelibolu (dat rûchwei de noardeastlike helte foarmet) en Eceabat (de súdwestlike helte). It grutste plak op it skiereilân is de stêd Gelibolu, dy't foarhinne ek wol Gallipoli neamd waard, en dêr't it skiereilân eins syn namme oan ûntlient.

In lânkaart fan Trasysk Chersonesos.

Skiednis

Aldheid

Neffens Herodoatus soe de Trasyske stamme fan 'e Dolonsy it skiereilân bewenne hawwe ear't it yn 'e sânde iuw f.Kr. kolonisearre waard troch etnyske Griken fan Ioanysk en Eoalysk komôf, dy't der tolve stêden stiften. Yn 'e Grykske Aldheid stie it Gallipoliskiereilân bekend as Trasysk Chersonisos (Gryksk: Θρακική Χερσόνησος, Thrakiké Chersónesos), fan it Grykske wurd χερσόνησος, chersónisos, foar "skiereilân". De namme betsjut dus eins simpelwei "it Trasyske Skiereilân". Yn Trasysk Chersonisos leine in tal promininte Grykske stêden, wêrûnder Kardia, Paktya, Kallipolis, Sestos, Madytos en Elaios. It gebiet stie yn 'e Aldheid bekend om it weet dat der ferboud waard. In oansjenlik diel fan syn wolfeart hie it skiereilân dêrnjonken te tankjen oan it feit dat it op in krúspunt fan hannelsrûtes lei: de stêd Sestos wie it oerstekpunt oer de Hellespont nei Lyts-Aazje, wylst troch de Hellespont de skipfeartrûte nei de Grykske koloanjes op 'e Krim rûn.

De Ateenske steatsman Miltiades de Aldere stifte omtrint 560 f.Kr. op Gallipoli in Ateenske koloanje en naam neitiid it bestjoer oer it hiele skiereilân oer. Om it gebiet te beskermjen tsjin ynvaazjes oer lân liet er de Lange Muorre bouwe, in ferdigeningsmuorre dy't by de âlde stêd Agora dwers oer ien fan 'e smelste parten fan it skiereilân rûn. Dy muorre wie 6,5 km lang, en beskerme it grutste part fan it skiereilân (likernôch 77,5 km). Neitiid waard it gebiet fan likernôch 524 f.Kr. ôf bestjoerd troch Miltiades syn omkesizzer Miltiades de Jongere. Nei't yn 499 f.Kr. de Perzyske Oarloggen útbrieken, waard it skiereilân yn 493 f.Kr. troch de Griken evakuëarre en oan 'e opmarsjearjende Perzyske legers oerlitten.

Nei't dat konflikt yn 478 f.Kr. einige mei in Grykske oerwinning, waard it skiereilân op 'e nij troch de Griken kolonisearre. It kaam stevich yn 'e Ateenske ynfloedssfear en waard noch datselde jier as bûnsgenoat fan Atene lid fan it Attysk-Delysk Seebûn. Under de Peloponnezyske Oarloch tusken Atene en Sparta kaam Trasysk Chersonisos nei de Ateenske nederlaach fan 404 f.Kr., yn 'e Slach by Aigospotami, ûnder Spartaansk bestjoer, mar neitiid wisten de Ateners it werom te winnen. Yn 'e fjirde iuw f.Kr. waard it skiereilân ûnderwerp fan in bitter skeel tusken de Ateenske Republyk en kening Filippus II fan Masedoanje, dy't fûn dat it fan natuere ta Masedoanje hearde. Uteinlik stie Atene it skiereilân yn 338 f.Kr. ûnder swiere druk oan Masedoanje ôf.

De haven fan 'e stêd Gallipoli omtrint 1880.

Nei de dea fan Aleksander de Grutte, de soan fan Filippus, yn 323 f.Kr., makken ferskaten fan syn opfolgers oanspraak op Trasysk Chersonisos. Uteinlik wie it Lysimachus dy't syn haadstêd Lysimachia der boude. Yn 278 f.Kr. waard it skiereilân oerweldige en kolonisearre troch de Keltyske Galaten, dy't letter fierder tsjen soene nei it nei harren ferneamde Galaasje yn it sintrum fan Lyts-Aazje. Yn 196 f.Kr. naam de Seleusidyske kening Antiochus de Grutte besit fan Trasysk Chersonisos. Dêrmei makke er de Griken yn Grikelân sa benaud, dat dy it Romeinske Ryk om help fregen. De Romeinen feroveren it skiereilân yn 188 f.Kr. en joegen it oan harren bûnsgenoat, kening Eumenes II fan Pergamon. Nei't dy syn Attalidyske dynasty yn 133 f.Kr. útstoar, kaam it wer yn besit fan it Romeinske Ryk. Fan 129 f.Kr. ôf hearde it ta de Romeinske provinsje Asia. Letter waard it in gebiet yn steatsbesit (ager publicus), en ûnder it regear fan keizer Augustus wie it keizerlik eigendom.

Midsiuwen

Nei it útinoarfallen fan it Romeinske Ryk waard Trasysk Chersonisos ûnderdiel fan it Eastromeinske of Byzantynske Ryk. Yn 443 foel Attila de Hun mei syn troepen it skiereilân binnen, dêr't er sawol Kallipolis as Sestos ferovere yn it lêste stadium fan syn fjildtocht fan dat jier. Ofsjoen fan in perioade fan goed tweintich jier tusken 1204 en 1235, doe't it in koloanje fan 'e Republyk Feneesje wie, bleau Trasysk Chersonisos oant 1354 in Byzantynske besitting. Yn maart fan dat jier foel it skiereilân yn 'e hannen fan 'e Osmaanske Turken, foar wa't it harren earste ferovering yn Jeropa wie. De Savoaiske Krústocht wûn it gebiet yn 1366 werom foar it Byzantynske Ryk, mar dat wie te swak om it te behâlden, en moast it yn septimber 1376 wer oan it Osmaanske Ryk ôfstean.

De Alliëarde lânings op 'e kust fan Gallipoli, op 25 april 1915.

Moderne Tiid

It skiereilân, dat sûnt de Midsiuwen bekendstie as Gallipoli, foarme binnen it Osmaanske Ryk de Sandjak fan Gelibolu, oant it yn 'e njoggentjinde iuw in distrikt (kaymakamlik) fan 'e Vilayet fan Adrianopel waard. It hie yn dy tiid likernôch 30.000 ynwenners, foar it meastepart etnyske Griken, mar ek Turken, Armenen en Joaden. Under de Krimoarloch waarden der yn 1854 grutte legerkampen fêstige foar Britske en Frânske troepen, foar wa't it in tuskenstop wie tusken it Westlik Bekken fan 'e Middellânske See en ynset oan it front op 'e Krim.

Under de Earste Balkanoarloch fan 1912-1913 fûn op it Gallipoliskiereilân de Slach by Bulair plak tusken Osmaanske en Bulgaarske troepen. Mei't Grikelân in bûnsgenoat fan 'e Bulgaren wie, waarden de etnysk Grykske bewenners fan it skiereilân yn dy tiid troch it Osmaanske leger ferfolge. Harren doarpen waarden platbaarnd en harren besittings plondere. Guon Griken waarden fermoarde.

Yn 'e Earste Wrâldoarloch (1914-1918) wie it Osmaanske Ryk ien fan 'e Sintrale machten, dy't oan 'e kant fan it Keizerryk Dútslân fochten. De Alliëarden fetten it plan op om troch de Osmaanske blokkade fan 'e Dardanellen en de Bosporus hinne te brekken en sa in befoarriedingsrûte nei de Swarte See en harren bûnsgenoat, it Keizerryk Ruslân, feilich te stellen. Om dat te berikken waarden op 25 april 1915 lânings útfierd op 'e kust fan Gallipoli. It idee wie dat de troepen opmarsjearje soene fia de kust fan 'e Dardanellen en de See fan Marmara om 'e Osmaanske haadstêd Konstantinopel oan 'e Bosporus te feroverjen.

De Gallipolikampanje rûn foar de Alliëarden lykwols út op in fiasko. De Britske, Frânske, Australyske, Nijseelânske, Britsk-Yndyske en Nijfûnlânske soldaten kamen fêst te sitten yn harren brêgehaden op 'e kust, wylst it binnenlân behearske waard troch Osmaanske troepen. It ûntaarde yn in bloedige rinfuorgestriid, dy't hast acht en in heale moanne duorre, oant de lêste Alliëarden begjin jannewaris 1916 fan it skiereilân evakuëarre waarden. It wie in pynlike nederlaach foar de Alliëarden en in grutte oerwinning foar de Turken. Ien fan harren oanfierders wie Mustafa Kemal Atatürk, dy't letter de earste presidint fan it moderne Turkije wurde soe.

Anzac Cove hjoed de dei, dêr't op 25 april 1915 it ANZAC, besteande Australyske en Nijseelânske troepen, in lâning útfierde.

Foarôfgeande oan 'e Alliëarde lânings, wêrfoar't de plannen net geheim holden wiene, hie it Osmaanske regear de deportaasje oardere fan 'e etnysk Grykske befolking fan Gallipoli en de eilannen yn 'e See fan Marmara. Hja waarden yn it binnenlân fan Lyts-Aazje fêstholden, dêr't se oan 'e fijannige Turkske befolking oerlevere wiene. In soad Griken kamen fan 'e honger om, wylst jonge manlju twangarbeid ferrjochtsje moasten foar it Osmaanske Leger en froulju en famkes gauris ferkrêfte waarden. Ek wiene der gefallen fan twongen bekearing ta de islaam. Nei de kapitulaasje fan it Osmaanske Ryk yn 1918 waard it Gallipoliskiereilân ûnder de ôfspraken fan 'e Wapenstilstân fan Moudros ûnderdiel fan Grikelân. Nei de foar Grikelân desastreus ferrûne Gryksk-Turkske Oarloch fan 1919-1922 moast it de oarlochsbút by de Wapenstilstân fan Mudanya lykwols wer opjaan en kaam Gallipoli op 26 novimber 1922 foargoed yn Turkske hannen. By de Gryksk-Turkske Befolkingsruil fan 1923 waarden de oarspronklike, Grykske bewenners fan it skiereilân, ynsafier't dy noch libben, nei Grikelân deportearre, wylst it gebiet werbefolke waard troch etnyske Turken dy't út Grikelân ferdreaun wiene.

Fan 1923 oant 1926 foarme Gallipoli mei omlizzende gebieten in Turkske provinsje, Gelibolu. Yn 1926 waard it gebiet lykwols yndield by de provinsje Çanakkale, wêrfan't de haadstêd Çanakkale fuort oarekant de Dardanellen leit.

Demografy

Neffens gegevens fan 'e Turkske folkstelling fan 2012 hie it Gallipoliskiereilân dat jiers in befolking fan 53.308 minsken. Dêrfan wennen 44.315 yn it distrikt Gelibolu en 8.993 yn it distrikt Eceabat. De befolkingstichtens op it skiereilân bedroech dêrmei 59,2 minsken de km². It grutste plak is de stêd Gelibolu, dy't yn 2012 krapoan 30.000 ynwenners telde. Oant de Gryksk-Turkske Befolkingsruil fan 1923 wiene frijwol alle bewenners fan Gallipoli etnyske Griken. Nei't dy nei Grikelân deportearre wiene, waard it skiereilân werbefolke mei etnyske Turken dy't út Grikelân wei deportearre wiene.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side. Commons Wikimedia Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Gallipoli (Turkey) fan Wikimedia Commons.