Wikipedy

Read

kleur

Read is in kleur dy't him oan 'e ein fan it spektrum fan sichtber ljocht befynt, krekt foar't dat oergiet yn ynfraread, dat it minsklik each net gewaarwurde kin. Yn 'e kleuresirkel grinzget read oan 'e iene kant oan oranje en oan 'e oare kant oan pears. De kleur hat in weachlingte fan likernôch 625-740 nm en in frekwinsje fan rûchwei 480-400 THz. By additive kleurminging is read in primêre kleur, mar by subtraktive kleurminging is it in sekundêre kleur. Read is de komplemintêre kleur fan syaan. Kwa tinten rint read útinoar fan oranjeread, dat ek as tint fan oranje beskôge wurde kin, oant kastanjebrún, dat ek in tint fan brún is. Op it mêd fan yntensiteit rint read útinoar fan it bleke rôze oant it dûnkere bloedread. Yn 'e heraldyk is read in heraldyske kleur en hat it de namme kiel. Yn sprekwurden seit men: sa read as bloed, sa read as fjoer, sa read as in foks of sa read as in kraal.

read
spektrale koördinaten
weachlingte 625-740 nm
frekwinsje ~480-400 THz
kleurkoördinaten
heksadesimaal #FF0000
RGBª (r, g, b) (255, 0, 0)
CMYKº (c, m, y, k) (0, 100, 100, 0)
ª) normalisearre nei [0-255] (byte)
º) normalisearre nei [0-100] (%)

Assosjaasjes

bewurkje seksje

Bloed

bewurkje seksje

Ien fan 'e âldste en ynfloedrykste assosjaasjes fan 'e kleur read is mei bloed. Bloed is read fanwegen de izerhâldende proteïne hemoglobine, dat yn 'e longen soerstof bynt en dat troch it lichem ferfiert nei plakken dêr't it nedich is. Op basis fan 'e bân tusken bloed en de kleur read seit men yn it Frysk wol dat froulju "de reade flagge út hawwe" as se de regels hawwe. Ek sprekt men wol fan "reade loop" as men dysintery (bloeddiarree) bedoeld. En "ien read snije" betsjut in persoan tatakelje mei in mês, sadat hy of sy bliedende wûnen kriget.

 
It stopboerd.

Gefaar

bewurkje seksje

Read is in kleur dy't opfalt en dêrom brûkt wurdt om 'e oandacht te lûken. Sadwaande seit men fan wat bysûnders wol: "dat mei wol mei in reade letter yn it almenak." Yn 'e Westerske wrâld wurdt read faak assosjearre mei gefaar, nei alle gedachten fanwegen in âldere assosjaasje mei bloed en/of fjoer. Want hoewol't fjoer eins mear oranje is as read, seit men wol: "sa read as fjoer", en yn it Frysk betsjut "de reade hoanne kraaie litte" dat men eat yn 'e brân stekt. Dêrfandinne dat read ek de kleur fan 'e brânwacht en fan brânprevinsje is.

In reade list is in opsomming fan minsken, bisten of planten dêr't gefaar oan ferbûn is, of dy't yn gefaar ferkeare. Fanwegen de assosjaasje mei gefaar wurdt read ek brûkt as sinjaalkleur yn ferkearsljochten en seinen as teken dat men stilhâlde moat. Om deselde reden is it de eftergrûnkleur fan ferkearsbuorden lykas it stopboerd en it net-ynriidboerd (it 'brievebusboerd'). Ek op oare mêden wurdt de kleur read op dizze wize brûkt. Sa kriget men yn it fuotbal in reade kaart as men in slimme (of in twadde lichtere) oertrêding fan 'e regels begien hat. In 'reade streek' is yn it spraakgebrûk in merkteken dêr't men net oerhinne komme mei.

 
In read hert, it symboal foar de leafde.

Emoasjes

bewurkje seksje

Ferskate minsklike emoasjes binne ferbûn mei de kleur read, lykas lulkens. As immen lulk wurdt, seit men wol dat hy of sy in reade kop kriget. Yn gefallen fan razernij wurdt wol sein dat immen 'read sjocht'. Bollen soene lulk wurde fan in reade lape, lykas by bollegefjochten, mar dat is in fabeltsje; de reäksje fan 'e bolle komt nei alle gedachten fuort út it feit dat der mei de lape útdaagjend nei him skodde en weaun wurdt, en in lape fan lykfol hokker oare kleur soe itselde resultaat hawwe. Histoarysk waard read assosjearre mei de Romeinske oarlochsgod Mars, wat wierskynlik de reden is dat de 'reade planeet' Mars nei him ferneamd is.

Behalven mei lulkens wurdt read ek assosjearre mei de leafde, wêrfan't in read hert it symboal by útstek is. It is dêrom ek de kleur dy't ferbûn is mei Falentynsdei, de ynternasjonale feestdei dêr't de leafde op fierd wurdt. Yn it ferlingde fan 'e leafde is read, alteast yn 'e Westerske wrâld, ek de kleur fan hertstocht, seksualiteit, erotyk en ferlieding. It is de kleur fan 'e lippen, dy't froulju noch reader meitsje troch lippestift op te dwaan. Read, of rôze, dat in ljochte tint read is, wurdt ek assosjearre mei prostitúsje. In prostitúsjesône yn in stêd wurdt faak oantsjut as in rôze buert of yn it Ingelsk as in red-light district, in "gebiet mei reade lampen". Dat komt fan it histoaryske gebrûk om nachts in reade lampe by in foardoar brâne te litten, by wize fan teken dat de bewenster fan it oangeande hûs prostituee wie.

 
De Wallen, de rôze buert fan Amsterdam.

Yn it Fiere Easten hat read benammen positive konnotaasjes. De kleur wurdt yn Sina bgl. assosjearre mei wolfeart, lok, leafde, populariteit en macht. De kwaliteit fan in Sineesk restaurant wurdt oantsjut mei it tal reade lampionnen. Yn tsjinstelling ta it Westen is yn Sina oan erotyk en seksualiteit de kleur giel ferbûn. Ek yn it Westen wurdt read wol assosjearre mei blydskip, wielde en elite. Sa wurdt foar hege gasten of by tige formele gelegenheden in reade loper útrôle.

Polityk

bewurkje seksje

Yn 'e polityk wurdt de kleur read, nei alle gedachten al fan 'e Frânske Revolúsje fan 1789 ôf, brûkt as symboal foar revolúsjonêre, linkse en yn it algemien radikale groepearrings. Oan 'e ein fan 'e njoggentjinde iuw waard read it symboal foar it sosjalisme en it kommunisme. Njonken de hammer en sichte wie read it wichtichste symboal fan 'e (kommunistyske) Sovjet-Uny; dêrfandinne kamen nammen as it Reade Leger (it leger fan 'e Sovjet-Uny) en it Reade Plein (it wichtichste plein yn Moskou). Yn 'e Russyske Boargeroarloch en de Finske Boargeroarloch waarden de stridende partijen de Witen (konservativen) en de Readen (kommunisten) neamd. Under de Kâlde Oarloch waard de Sovjet-Uny yn 'e Westerske wrâld wol oantsjut as it 'reade gefaar', en in kommunist wie in 'readenien'. Kommunistyske lannen hiene faak flaggen dy't fierhinne read wiene, lykas de flagge fan de Sovjet-Uny, de flagge fan de Folksrepublyk Sina en de flagge fan Fjetnam.

 
It Reade Plein, yn Moskou.

Yn Sina spile de kleur read al sûnt minskewitten in tige wichtige rol, sawol yn it âlde Keizerryk Sina as yn 'e nije Folksrepublyk Sina. Nij wie wol de assosjaasje mei it kommunisme, dy't û.m. ta utering kaam yn 'e titel fan it Reade Boekje mei sitaten fan Mao Zedong. Yn Latynsk-Amearika jildt read, yn 'e tradysje fan 'e Frânske Revolúsje, noch altyd fral as de kleur fan it liberalisme. Yn it hjoeddeistige Jeropa, fan nei de Kâlde Oarloch, is it inkeld noch de kleur fan it sosjalisme, dy't as sadanich brûkt wurdt troch politike partijen as de PvdA en de SP yn Nederlân, de SPD yn Dútslân en de Labourpartij yn it Feriene Keninkryk. Yn 'e Feriene Steaten wurdt read tradisjoneel brûkt om 'e Republikeinske Partij te symbolisearjen, wylst blau de kleur fan 'e Demokratyske Partij is.

As nasjonale kleur wurdt read benammen assosjearre mei it Feriene Keninkryk, en dan fral mei Ingelân, mei't de soldaten fan it Britske Leger (de saneamde 'readjassen') iuwenlang readkleurige unifoarmen droegen. Oare lannen dy't read brûke, bgl. yn 'e tenu's fan it nasjonaal fuotbalalvetal, binne û.m. Belgje (tink oan de Rode Duivels), Denemark, Kanada, Noarwegen, Poalen en Switserlân.

 
De flagge fan 'e Sovjet-Uny.

Finânsjes

bewurkje seksje

Yn 'e boekhâlding wurdt de kleur read brûkt foar negative getallen, oftewol skulden. Dêrfandinne dat men seit dat men "yn it read stiet" of "yn 'e reade sifers stiet" as immen in skuld by de bank hat. Ek komt dêr it sprekwurd "gjin reade sint hawwe" wei.

Religy

bewurkje seksje

Yn 'e Roomsk-Katolike Tsjerke is read de liturgyske kleur fan 'e miskladen yn 'e pinkstertiid. De kleur ferwiist yn dat ferbân nei de 'tongen fan fjoer' dy't de apostels by it útstoarten fan 'e Hillige Geast op it earste Pinksterfeest boppe de hollen ferskynden. Read is binnen de Roomske Tsjerke ek de kleur fan hjeldagen dy't wijd binne oan kristlike martelders (fanwegen de konneksje mei bloed) en op Goedfreed, de betinking fan 'e krusiging fan Jezus. Dêrnjonken jout read weardichheid oan it amt; dêrom meie (inkeld) kardinalen skarlekkene (of kardinaalreade) kladen drage. Foar harren symbolisearret dy kleur harren berettens om har eigen bloed te offerjen foar de Tsjerke.

Yn 'e islaam wurdt de kleur read troch de sjiïten assosjearre mei harren hjeldei Asjoera, as de dea betocht wurdt fan Hûssein ibn Ali, in pakesizzer fan 'e profeet Mohammed, yn 'e Slach by Kerbala yn 680. Yn it boedisme is read ien fan 'e fiif kleuren dy't út de Boeda fuortkommen wêze soene doe't er ferljochting berikte. It wurdt dêrom assosjearre mei prestaasje, wiisheid, deugdsumens, lok en weardichheid. In soad boeddistyske mûntsen, bgl. yn Tibet, drage reade pijen. Yn it sjintoïsme fan Japan binne de seremoniële poarten dy't tagong jouwe ta timpels, de saneamde torii, read skildere. Dy poarten symbolisearje de oergong fan it wrâldsk fermidden nei in hillich plak.

 
De readige loft by sinne-ûndergong, feroarsake troch Rayleigh-ferstruiïng.

Itenswaren

bewurkje seksje

Typysk Nederlânsk is de assosjaasje fan 'e kleur read mei beskate itenswaren. Sa sit hjir puere sûkelarje almeast yn in reade ferpakking, wylst molkesûkelarje yn 'e regel in blauwe ferpakking hat. Krektsa sit sûpe yn Nederlân ornaris yn in read pak, yn tsjinstelling ta molke (blau), yochurt (grien) en fla (giel). Fierders ûnderskiede Nederlanners wetter yn flessen ek stiiffêst yn 'read' en 'blau', wêrby't read stiet foar boarnwetter dêr't koalsoer oan tafoege is en blau foar boarnwetter sûnder koalsoer. Dat ûnderskie waard oarspronklik inkeld makke troch it merk Spa, mar yn Nederlân waard dy assosjaasje meitiid sa sterk dat ek oare merken op 'e Nederlânske merk dy skieding begûnen te hantearjen. Yn oare lannen, mei in gruttere tradysje fan flessewetter, ken men dy kleurskieding hielendal net. Noch wer in oar foarbyld is dat by pûden jirpelsjips de naturelsmaak yn Nederlân yn in reade ferpakking sit, wylst foar de paprikasmaak gebrûk makke wurdt fan in blauwe ferpakking. Yn oare lannen sitte naturelsjips faak yn in giele ferpakking, mei't dy kleur oerienkomt mei de natuerlike kleur fan jirpels.

Oare assosjaasjes

bewurkje seksje
  • Noch in bekende assosjaasje fan 'e kleur read is mei waarmte of hjitte. Dat hat der mooglik mei te meitsjen dat minsken mei in blanke hûdskleur readich útslane (in kaam krije) as se hjit wurde. Foar gleonhjitte dingen hat it wierskynlik ek mei de assosjaasje mei gefaar te krijen. De assosjaasje fan read en hjitte uteret him bygelyks yn it feit dat by wetterkranen mei kâld en hjit wetter de draaiknop foar hjit wetter foarsjoen is fan in read merkje, wylst de draaiknop fan it kâlde wetter in blau merkje hat.
 
In frou mei read hier.

Readtinten

bewurkje seksje

De wichtichste tinten read binne: abrikoas, âldrôze, amarant, Amerikaansk rôze, bloedread, bordeauxread, dûnkerread, Fenesjaansk read, fermiljoen, fioletread, fleiskleur, foksia, framboas, Yndysk read, kardinaalread, karmozyn, karneoal, kastanjebrún, kerseread, koraalread (of kraalread), lavaread, maginta, mahoanje, oranjeread, Perzysk read, Perzysk rôze, readbrún, readfiolet, roas, roast, roazeread, robynread, rôze, salmrôze, serize, shocking pink, skarlekken, stienread, taan, Tyrysk poarper, Toskaansk read, Turksk read en wynread.

Kleurnuânses

bewurkje seksje

Hjirûnder in oersjoch fan 'e kleurnuânses tusken read en wyt en tusken read en swart mei dêrby de heksadesimale kodearring yn it RGB-kleursysteem.

fan swart nei read:
                               
000000 110000 220000 330000 440000 550000 660000 770000 880000 990000 AA0000 BB0000 CC0000 DD0000 EE0000 FF0000
Fan wyt (fia rôze) nei read:
                               
FFFFFF FFEEEE FFDDDD FFCCCC FFBB44 FFAAAA FF9999 FF8888 FF7777 FF6666 FF5555 FF4444 FF3333 FF2222 FF1111 FF0000

Boarnen, noaten en referinsjes

bewurkje seksje
Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side.

Opfrege fan "https://fy.wikipedia.org/w/index.php?title=Read&oldid=1133094"