Tatarstan

Tatarstan (Russysk: Республика Татарстан, Respûblika Tatarstan, Tataarsk: Татарстан Республикасы), histoarysk ek wol Tatarije neamd, is in autonome republyk yn de Russyske Federaasje. Tatarstan moat net betiizge wurde mei it histoaryske Tatarije, fan de midsiuwen oant de 20e iuw de Europeeske namme foar it gebiet eastlik fan de Oeral en de Kaspyske See. Haadstêd fan Tatarstan is Kazan, dat op 720 kilometer himelsbreed eastlik fan Moskou leit.

Tatarstan Республика Татарстан Татарстан Республикасы
flagge	wapen
polityk
soarte gebiet	autonome republyk
lân	Ruslân
federaal distrikt	Wolga
ekonomyske regio	Wolga
haadplak	Kazan
grutste plak	Kazan
taal	Tataarsk, Russysk
Etnyske groepen	Tataren % Russen% Tsjûvasjen 3,1% (Stân 2010)
sifers
ynwennertal	4 000 084 (2022)
oerflak	67.847 km²
befolkingstichtens	57,28 ynw./km²
oar
stifting	30 augustus 1990
tiidsône	UTC+3, MSK
koördinaten	55° 21' N 50° 45' E
webside	www.tatar.ru

Geografy

Tatarstan leit westlik fan de Oeral en sintraal yn it Europeeske diel fan Ruslân op it Russyske Leechlân, dêr't de Wolga en de Kama tegearre rinne en ferbreedzje ta in opslachmar. Yn de republyk leit mei in oerflak fan 6.450 km² de grutste opslachmar fan Europa: de Kûibysjev-opslachmar. Meiïnoar hat it gebiet sa'n 3000 gruttere of lytsere rivieren.

Tatarstan hat fan noard nei súd in maksimale lingte fan 290 kilometer fan west nei east in maksimale lingte fan 460 kilometer. De republyk grinzget oan acht bestjoersdielen fan de federaasje: yn it noarden oan de oblast Kirov, yn it noardeasten oan Oedmoersje, yn it easten oan Basjkortostan, yn it suden oan de oblasten Oarenburch, Samara, Oeljanovsk en yn it west oan Tsjûvasje en noardwesten Mari El.

16,2% fan it lânskip bestiet út mingd bosk, dêr't frâl iken, bjirken en linebeammen steane. Likernôch 2% fan it gebiet bestiet út beskerme natoer.

It measte fan Tatarstan leit leger 200 meter boppe seenivo. Oan de rjochterkant fan de Wolga en yn it súdeasten fan de republyk is it wat heuveleftiger.

Tatarstan is ryk oan oalje en boustoffen.

Skiednis

Om 900 n. Kristus ûnstie it Ryk fan de Wolgabulgaren, dêr't yn 922 de islaam as steatsreligy oannommen waard. Sa kaam it ryk ûnder ynfloed fan it Arabyske kalifaat. Nei fûl ferset tsjin de ynfallen fan de Mongoalen foel it ryk fan de Wolgabulgaren lang om let yn 1236 yn hannen fan de Gouden Horde. Troch ynterne ûnrêst foel de Horde yn ferskillende semi-ûnôfhinklike emiraten út inoar. Opfolger op it grûngebiet fan it tsjintwurdige Tatarstan wie yn 1438 it kanaat Kazan. Tusken it kanaat en Grutfoarstedom Moskou, dat in soad te lijen hân hie fan de Gouden Horde, bestie gjin frede.

De oermastering fan Kazan

Ruslân waard stadichoan sterker en lang om let waard it kanaat ûnder Ivan de Grousume ferovere. As ûnderdiel fan it otterdokse Ruslân bleau de islaam as religy tastien, al kamen der yn de rin fan de tiid mear otterdokse Russen yn it gebiet te wenjen. Under Russysk bewâld holden de Tataarske keaplju harren ekonomyske belangen, fral yn de hannel mei de moslimlannen fan Sintraal-Aazje. Sa waard Kazan yn it Russyske Ryk ien fan de wichtichste yndustriële en kulturele sintra fan it lân en yn 1708 de haadstêd fan it Gûvernemint Kazan.

Yn de 19e en iere 20e iuw wiene de Tataren it meast ûntwikkele fan de islamityske Turkske folken yn it Russyske Ryk. Yn Kazan waarden in soad islamityske publikaasjes yn Turkske talen printe, dy't ek bûten Tatarstan grutte ynfloed hiene. Yn 1920 ferfong ûnder de bolsjewiken de Autonome Sosjalistyske Sovjetrepublyk Tatarstan it âlde gûvernemint Kazan.

Yn 1988 waard it Tataarske Sintrum stifte, dat stribbe nei folsleine ûnôfhinklikens en kulturele ienheid mei Tataren dy't libben yn oare dielen fan Ruslân. Doe't de Sovjet-Uny út inoar foel rôp Tatarstan op 30 augustus 1990 de soevereine republyk út, dat yn 1992 mei in referindum befêstige waard. Yn novimber fan dat jier waard ek de grûnwet fan de Republyk Tatarstan oannommen. Oars as de measte oare Russyske republiken hat Tatarstan it yn 1994 sletten federaasjeferdrach net ûnferoare tekene. Tatarstan kaam mei Moskou spesjale rjochten oerien, lykas ek in gruttendiels ekonomyske autonomy. It duorre noch oant 2000, doe't de Republyk Tatarstan de noarmen akseptearre dy't yn de Russyske Federaasje fan tapassing binne op de ôfdracht fan ynkomsten oan de federale begrutting.

Polityk

Regearingsgebou fan Tatarstan

Tatarstan is in federale republyk fan de Russyske Federaasje mei bysûndere rjochten. Kêst 1.3 fan de grûnwet seit dat de status fan de Republyk Tatarstan net feroare wurde kin sûnder tastimming fan sawol de Republyk Tatarstan as de Russyske Federaasje. Oan it haad fan it regear stiet in president, dy't de republyk nei ynternasjonaal rjocht fertsjintwurdiget, ôffurdigen yn it bûtenlân en yn ynternasjonale organisaasjes beneamt of dien jout en ferdragen mei it bûtenlân ûndertekent.

Moskou hat relatyf in soad ynvestearre yn Tatarstan. Sa betelle Moskou mear as 50% foar it oanlizzen fan de metro yn Kazan (op oare plakken moasten de stêden sels 80% foar harren rekken nimme).

Nei't Vladimir Pûtin yn 2000 oan de macht kaam, waarden de politike en ekonomyske privileezjes fan de Autonome Republyk Tatarstan stadichoan minder. De oerienkomst tusken Moskou en Kazan, dy't yn 2007 ôfrûn, waard nochris mei tsien jier ferlinge, mar Tatarstan moast foarse besunigings op syn spesjale rjochten akseptearje. Yn july 2017 rûn de oerienkomst ôf en wie Tatarstan de lêste Russyske republyk dy't de spesjale status ferlear. Yn in kommintaar op it beslút sei president Minnichanov: "Under de hjoeddeiske omstannichheden binne de relaasjes mei Moskou belangriker as in stik papier".

Befolking

De minaret njonken de tsjerke yn Tatarstan (Bolgar)

In mearderheid fan de befolking bestiet út Tataren (yn 2010 53,2%), wylst de Russen (yn 2010 39,7%) in foarse minderheid foarmje. Tataren, faak Wolgatataren neamd om betizing mei de Sibearyske Tataren, Krimtataren, Lipkatataren en oaren foar te kommen, hawwe in heger bertesifer yn ferlikening mei Russen, sadat de ferskillen tusken de twa groepen grutter wurde sille.

Fan oarsprong binne Tataren omadyske stammen, dy't tusken de 10e en 13e iuw fanút Súd-Sibearje nei Europa migrearren. Under Stalin waard it gebiet dêr't Tataren wennen ferdield oer ferskillende bestjoersdistrikten, sadat in soad Tataren bûten Tatarstan wenje.

In grut diel fan de Tataarske befolking hinget de soennityske islaam oan. Der is in lytse Tataarske minderheid dy't harren dope litte en Krjasjens neamd wurde. De Russen, Tsjûvasjen, Mari's, Mordoovjers en Oedmoerten yn Tatarstan binne otterdoks.

Ekonomy

Tatarstan is ien fan de meast ûntwikkele regio's fan Ruslân. De oaljeproduksje, gemy en petrogemy, metaalferwurking en masinebou foarmje de belangrykste pylders fan de ekonomy. Ek de lânbousektor spilet in grutte rol yn de ekonomy fan Tatarstan, dy't ien fan de belangrykste regio's fan Ruslân foar de lânbouproduksje foarmet.

Bestjoerlike yndieling en stêden

De republyk is ûnderferdield yn 43 rajon's en twa stedsdistrikten: Kazan en Naberezjnye Tsjelny. De oare stêden binne by in rajon yndield. Meiïnoar hat de republyk 22 stêden en 18 plakken mei in stedsk karakter.

Kremlyn fan Kazan

Gruttere plakken

Stêd */ Delsetting mei stedsk karakter	Russysk	Tataarsk	Ynwennertal	Wapen	Lokaasje
Kazan	Казань	Qazan	1.143.535 (2022)		55° 47' N 49° 7' E
Naberezjnye Tsjelny	Набережные Челны	Çallı	528.366 (2022)		55° 42' N 52° 20' E
Nizjnekamsk	Нижнекамск	Tübän Kama	240.127 (2022)		55° 38' N 51° 49' E
Almetjevsk	Альметьевск	Älmät	158.280 (2022)		54° 54' N 52° 18' E
Zelenodolsk	Зеленодольск	Yäşel Üzän	99.922 (2022)		55° 51' N 48° 31' E
Bûgûlma	Бугульма	Bögelmä	80.345 (2022)		54° 32' N 52° 47' E
Jelabûga	Елабуга	Alabuğa	74.181 (2022)		55° 46' N 52° 02' E
Leninogorsk	Лениногорск	Leninogorsk	60.717 (2022)		54° 35' N 52° 26' E
Tsjistopol	Чистополь	Çistay	58.228 (2022)		55° 22' N 50° 38' E

* Ynwennertallen binne ôfkomstich fan it Russysktalige lemma, oproppen op 10 augustus 2022

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Dizze side is alhiel of foar in part in oersetting fan de Dútsktalige Wikipedyside; sjoch foar de bewurkingsskiednis: de:Tatarstan Commons Wikimedia Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Tatarstan fan Wikimedia Commons.