It Oranjewâld

It Oranjewâld

gemeente	It Hearrenfean
Gritenij	Skoatterlân
Stimmen	{{{stimmen}}}
Ynwenners (2010)	1.042
Huzen	{{{huzen}}}
Koördinaten	52° 56' NB, 5° 57' EL
Netnûmer	0513
Postkoade	8453
Webstee	{{{webstee}}}

It Oranjewâld (Oranjewoud) is in doarp yn de gemeente It Hearrenfean, krekt east fan de flekke.

It doarp leit oan de súdeastkant fan de wenwyk Skoatterwâld op It Hearrenfean. It doarp hie yn 2023 1.620 ynwenners. In wichtich part fan Oranjewoud is in beskerme doarpsgesicht, ien fan de beskerme steds- en doarpsgesichten fan Fryslân. De eastkant is sûnt 2012 in beskerme doarpsgesicht fan Het Oranjewoud. Ek it buorskip Brongergea leit hjir. De wenwyk Oranjewoud-Noard is yn de jierren '90 boud. Der binne ek ferskate ryksmonuminten en gemeentlike monuminten yn it doarp, dat net in echte buorren hat.

It Oranjewâld stiet bekend om de oanwêzigens fan de Oranje-Nassaus yn de 17e, 18e en 19e iuw. Tsjintwurdich binne der noch in protte lângoeden en bosken. Yn Oranjewoud leit ek Museum Belvédère, in museum foar moderne en hjoeddeiske keunst.

Tegearre mei It Hearrenfean wurdt Oranjewâld ek wol 'It Fryske Haachje' neamd, op grûn fan it feit dat de Oranjes en de adel hjir faak kamen. Troch de aadlike bosken en parken en relatyf in protte ryksmonuminten is Oranjewoud in toeristysk plak wurden.

Skiednis

Oranjewoud, kopergravuere fan P. Fouquet Junior sirka 1765.

Foardat Albertine Agnes it gebiet oankocht hiet it gebiet Schoterwold, gewoan 't Wold. It wie benammen beboske terrein. Dit gebiet wie yn de gritenij Skoatterlân. It gebiet wie al yn de 11e iuw bewenne.

It Oranjewâld hat syn namme te tankjen oan de oanwêzigens fan de Oranjes. Yn 1676 kocht prinses fan Oranje Albertine Agnes van Nassau, dochter fan Freark Hindrik fan Oranje Nassau en widdo fan har man, de Fryske steedhâlder Willem Freark fan Nassau-Dietz it besteande lângoed Sickingastate mei trije pleatsen en joech it de namme Oranjewoud. It hûs Oranjestein waard yn dy tiid boud. Sa'n lanlike bûtenpleats wie yn dy tiid moade. Der kamen nei de tiid in soad aadlike minsken te wenjen en it plak krige de namme Oranjewâld. Sa wennen yn 'It Wâld' de famyljes Van Scheltinga, Van Limburg Stirum, Wouters, Cats en Bieruma Oosting.

Albertine Agnes hie lange leanen, kanalen en tunen oanlein yn barokke styl, nei it Frânske foarbyld. Nei it ferstjerren fan Albertine Agnes urf har skoandochter Henriëtte Amalia fan Anhalt-Dessau, widdo fan Hendrik Kasimir II, it besit.

Henriëtte Amalia liet de ferneamde Frânske arsjitekt Daniël Marot, bekend fan Paleis Het Loo, paleis Oranjewâld ûntwerpe yn in klassisistyske/barokke styl. Twa fleugels waarden oanlein, mar it middelste gebou waard nea boud. Beide wjukken wiene 15 finsterromten breed. Bekende Switserske en Italjaanske stukadoars waarden oproppen, lykas Simon, Albisetti en Barberino. It ynterieur wie fersierd mei skilderijen fan ferneamde Nederlânske skilders lykas d'Hondecoeter, Rubens, Volders, Honthorst, Netscher en Seghers.

De Lindeleane yn 1855.

Gebouwen

Oan it begjin fan de 19e iuw fêstigen har yn Oranjewâld ferskate foaroansteande famyljes. Fan 1813 ôf kochten se dielen fan it eardere bûten fan de Oranje-Nassaus om dêr eigen lângoed te bouwen.

Tsjintwurdich besteane yn It Oranjewâld noch de bûtens en lânhuzen fan de bûtenpleatsen Oranjewâld, Oranjestein, Klein Jagtlust, Princenhof, Hûs Klemburch en krekt bûten it doarp Oranjehoeve en lânhûs Veenwijk.

Paleis It Oranjewâld

Nei't yn 1813 it yn 1813 ferfallen paleis en lângoed Oranjewoud ferkocht waard, waard it yn 1823 eigendom fan Hans Willem de Blocq fan Scheltinga. Hy hie syn jeugd trochbrocht op it tichtby lizzende lângoed Pauwenburg. Om 1829 liet er op de âlde fûneminten fan it paleis in neoklassisysk lânhûs bouwe. Sa bleau it lângoed Oranjewoud yn in beskate sin bestean.

Hans Willem de Blocq fan Scheltinga hie waarme kontakten mei de keninklike famylje, hy wiksele brieven mei kening Willem I en yn 1852 kaam kening Willem III op it lângoed te ferbliuwen, nei't er earder as kroanprins op besite west hie. Dêrtroch koe kening Willem III de tunen besjen dy't syn foarâlden makke hiene. It Keninklik Hûs komt streekrjocht ôf fan de Oranje-Nassaus dy't yn It Oranjewâld wennen.

Oranjewâld bleau sa no en dan besite krije fan leden fan de keninklike famylje, wêrûnder prinses Juliana. Mar ek prins Hendrik, prins Bernhard, prinses Beatrix en prins Claus hawwe it lângoed besocht.

It lângoed Oranjewoud is nei erfenis ferkocht oan it Ynstitút foar Lânboukoöperaasje en is no eigendom fan de Stichting FB Oranjewoud.

Oraniënstein

Op it eardere lân fan de steedhâldersfamylje stie in steedhâlderhûs. Dat waard yn 1820 oankocht troch Pieter Cats, in Snitser advokaat. Dit bûten waard Oraniënstein neamd. Cats liet it hûs yn neoklassisistyske styl renovearje.

It lângoed beslacht likernôch 28 hektare en befettet ferskate ryksmonuminten. Der is in oranjery út 1876, kassen, in koetshûs en ferskate tsjinstwenningen.

De skoansoan fan Pieter Cats, Johannes Bieruma Oosting, syn soan Jan en pakesizzer Johan wreiden it park fierder út. Sa is yn de 19e iuw by it lânhûs in lânskipspark oanlein troch túnarsjitekt Lucas Pieters Roodbaard, dy't ferskate tunen yn Oranjewoud ûntwurp. It Oranjesteinpark wie ien fan syn grutste projekten.

Yn 2022 waard it lângoed troch de famylje De Beaufort ferkocht oan de stichting Stinze-Stiens, dy't hûs en tún as erfguod behâlde wol. It park is om de simmer hinne op snein te besykjen.

Lyts Jachtlust

Yn 1856 liet Pieter Cats noch in lângoed mei de namme Klein Jagtlust bouwe, ek op it eardere terrein fan de steedhâldersfamylje.

Cats wie ien fan de rykste ynwenners fan Fryslân en liet arsjitekt Jacob Izaäks Douma in lânhûs yn neoklassisistyske styl ûntwerpe. It park is oanlein yn de Ingelske lânskipsstyl. Letter waard Johannes Bieruma Oosting erfgenamt fan it lângoed. Neist it lânhûs hat it lângoed ferskate ryksmonuminten, wêrûnder ferskate koetshuzen en it park mei in hartepark. It lângoed is partikulier eigendom.

Princenhof

Yn 1906 waard yn opdracht fan greve Karel Louis Adrien Juste Van Limburg Stirum neist it jachtslot út 1724 in nij lânhûs mei koetshûs boud, dat Princenhof hjit. Dit lânhûs yn neoklassisistyske styl is boud op it terrein fan it eardere lângoed Oranjewoud en is yn 1907 útwreide sadat de mem fan de húsfrou dêr wenje koe. It is op it stuit in ryksmonumint en yn partikulier eigendom.

Klemburch

It âldste part fan Hûs Klemburch is om 1632 hinne boud. Dy hearde earder by it tichtby lizzende lângoed Pauwenburg fan Onno Zwier fan Haren. It wie eigendom fan de famyljes Adema en Feickens. De Adema's wreiden har besit út troch grûn oan te keapjen en dêr in park en in tsien meter hege heuvel op te bouwen, de 'Brongergeaberch'.

Oare grutte gebouwen

Hotel Tsjaarda
It Jagershûs
It Switserske Húske
Oranjehoeve
Woudoord
De Nijhorst
Donglust
Semper Virens

Eartiids

Foar de anneksaasje troch It Hearrenfean foel ek de filla Blau Hûs noch ûnder It Oranjewâld. Earder wienen der noch Ontwijk, Veenzigt, Brouwershave, De Tent, Pauwenburch,Carolineburg, Lyts Marsicht,en de loazjeminten De Kom en Weener.

Foar de anneksaasje troch It Hearrenfean foel ek de filla Blau Hûs noch ûnder It Oranjewâld.

Belvedêre

Oarspronklik wie it bedoeld as iiskelder, mar letter yn 1907 waard it ferkocht en boude hoteleigner Andreas Willem Tjaarda hjir in hoale en betonnen útsjochtoer, de Belvédère-toer. De toer is 18 meter heech en stiet hast tritich meter boppe de grûn. It is de ienige betonnen belvedere yn Nederlân. Sawol de toer as Huis Klemburg binne ryksmonuminten.

Grêfkelders

Yn en om It Oranjewâld binne noch in tal grêfkelders, lykas dy fan de famyljes Bienema en Van Limburch Stirum yn (It Oranjewâld), Van Scheltinga yn (Brongergea), en Wouters en Van Heloma yn (Aldskoat).

Mienskip

Sûnt 22 desimber 1930 bestiet Pleatslik Belang fan It Wâld. It Wâldnijs jout nijs oer It Oranjewâld. Alle jierren is der in doarpsfeest.

Befolking

1954	1959	1964	1969	1973	2005	2006	2007	2008	2009	2010
569	541	595	926	862	1062	1062	1041	1043	1045	1042

Berne yn It Oranjewâld

Daniël de Blocq van Scheltinga – grytman
Rudolf Buurma - omropdirekteur
Ype Dijkstra – boargemaster en politikus
Henk Evers - atleet
Chris Fokma - byldhouwer
Andries Gaastra, ûndernimmer
Annemarie Hoogkamp - reedrydster
Klaas Jeltes Hornstra - bestjoerder
Ferdinand de Jong - skriuwer

Anna Joustra, keunstskilder
Marijn Kuipers, flochster
Cissy van Marxveldt – pseudonym fan skriuwster Setske de Haan
Douwe van der Meulen – pûzelûntwerper en skriuwer
Jan Schokker – skriuwer fan detektives
Lomme Schokker, skriuwer
Dirk van der Veen – skriuwer en sosjolooch
Willem Hindrik fan Saksen-Eisenach – hartoch

Ferienings

Bijehâldersferiening It Oranjewâld - ymkerij
Iisclub It Oranjewâld
It Wâld - kabaret
Van Maasdijkgroep - scouting
De Woudklank - sjongen

Toerisme

It Oranjewâld hat sûnt de ein fan de 17e iuw reizgers lutsen troch de oanleine parken en tunen en oranjery mei eksoatyske planten. Doe't de keninklike famylje yn it Oranjewâld bleau, naam it tal besikers bot ta. Foaroansteande Fryske famyljes waarden yn it paleis útnoege, mar boargers woene ek in glim fan de famylje krije.

Mei tastimming fan Willem IV waard om 1740 op it grûngebiet fan de steedhâlder in earste ferbliuwshûs boud, de Tinte neamd. Hotel Heidewoud waard oprjochte yn 1834 en letter kamen hotel De Kom en hotel Koningshof derby, folge troch hotel Weener. Tsjintwurdich besteane allinnich Koningshof en Heidewoud (no Hotel Tjaarda) noch. Benammen dy lêste is bekend wurden om syn teetún, doalhôf, grot, wachttoer en boarterstún. Tsjintwurdich bestiet allinnich noch de útsjochtoer, de Belvédère-toer.

It besjen wurdich

Museum Belvédère
De Oertún
Belvedère (útsjochtoer op in hichte)

Kultuer

Sûnt maaie 2012 wurdt yn It Oranjewâld jierliks it Oranjewoud Festival organisearre, mei klassyk oriïntearre konserten op de bûtens en yn Museum Belvédère en De Oertún.
Oranjewoudfontein, in fontein anneks sinnewizer.

Underwiis

Albertine Agnesskoalle

Albertine Agnesskoalle

Ferskaat

Op 24 novimber 2004 waard Museum Belvedêre iepene troch keninginne Beatrix.
Berne yn It Wâld is berneboekeskriuwster Cissy van Marxveldt (1889-1948), skûlnamme fan Setske de Haan.
Sûnt 2012 wurdt yn it Parkgebiet It Oranjewâld elts jier yn juny it Oranjewâld Festival holden, in muzykfestival op it mêd fan klassike muzyk.

Strjitten

De strjitten fan It Oranjewâld.

Sjoch ek

Fryske doarpen

Wikimedia Commons

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory It Oranjewâld fan Wikimedia Commons.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Wenwiken fan It Hearrenfean
De Heide \| De Greiden \| De Ikkers \| Hearrenfean-Midden \| Hearrenfean-Noard \| Nijehaske \| Skoatterwâld Oanswettende buorskippen & doarpen Aldskoat (1965-2003 Hearrenfean-Súd) \| It Mar \| It Oranjewâld \| Nijskoat

	It Hearrenfean
Doarpen en útbuorrens: Aldeboarn • Aldhoarne • Aldskoat • Akkrum • Bontebok • Gersleat • Haskerdiken • Hoarnstersweach • It Hearrenfean • Jobbegea • Ketlik • De Knipe • Lúnbert • Mildaam • Nes • Nijbrêge • Nijhoarne • Nijskoat • Oranjewâld • Terbant • Tsjalbert
Buorskippen: Aldskou • Annebuorren • Brongergea • Burstum • Easterboarn • Jinshuzen • Meskenwier • Pean • Poppenhuzen • Jobbegea-Skuorregea • Soarremoarre • Spitsendyk • Sythuzen • Warniahuzen
· ·