It Alde Testamint (Latyn: Vetus Testamentum) is de oantsjutting foar in samling religieuze geskriften dy't it earste part fan 'e Bibel foarmje, it hillige boek fan it kristendom en it joadendom. Hoewol't it rûchwei oerienkomt mei de Tenach, de joadske bibel, wurdt de namme "Alde Testamint" inkeld yn 'e kristlike kontekst brûkt, om it te ûnderskieden fan it lettere Nije Testamint. De oarspronklike tekst fan it Alde Testamint wie skreaun yn it Hebriuwsk, útsein guon passaazjes yn 'e boeken Ezra, Jeremia en Daniël, dy't yn it Arameesk wiene. De earste Fryske oersetting fan it Alde Testamint, fan dû. Geart Aeilco Wumkes en Eeltsje Boates Folkertsma, kaam út yn 1943.

Alde Testamint
algemiene gegevens
oarspr. titel Tenach
auteur ferskaat (anonym)
taal Hebriuwsk, Arameesk
foarm non-fiksje, proaza, poëzij
sjenre religiosa
skreaun 10e – 2e iuw f.Kr.
bondel Bibel
oersetting nei it Frysk
Fryske titel Alde Testamint
publikaasje 1943, Haarlim
útjouwer Nederlands Bijbelgenootschap
oersetter G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma

It Alde Testament hat boeken mei in grut ferskaat oan ynhâld. Der binne guons dy't histoaryske boeken neamd wurde, om't se de oerlevere ferhalen fan it Joadske folk omfiemje. Fierders binne der boeken mei útspraken fan profeten, wetboeken en boeken mei lieten en spreuken.

De boeken fan it Alde Testamint ferhelje efterinoar fan it oanbegjin en de skepping fan 'e wrâld en de minske troch God, de sûndfloed, de aartsfaars, de Ballingskip yn Egypte, de weromkear fan 'e âlde Hebreeërs nei it Unthjitten Lân, de skiednis fan it keninkryk Israel en letter fan it keninkryk Juda ûnder de rjochters en dêrnei de keningen, de ferrinnewearring fan dy beide keninkriken troch de Babyloaniërs en de Alde Assyriërs, de Babyloanyske Ballingskip en de weromkear fan 'e joaden út Babyloanje, en einigje mei de profesijen fan in hiele rige profeten.

De gearstalling fan 'e kanon fan it Alde Testamint, de samling fan erkende boeken dus, is binnen de kristlike tsjerken in hjit hingizer. De protestantske denominaasjes erkenne inkeld de 24 boeken fan 'e joadske Tenach, sij it yn in folslein oare yndieling, sadat it yn harren Alde Testamint 39 boeken wurden binne. De Roomsk-Katolike Tsjerke erkent al dy 39 en noch 7 oaren deropta, sadat it totaal op 46 komt. De Gryksk-Otterdokse Tsjerke hat noch 3 oaren, mar foeget ek wer 2 boeken gear, en komt yn totaal dus op 48, en de Russysk-Otterdokse Tsjerke hat de 46 roomske en de 4 Gryksk-otterdokse boeken plus noch 1 ekstra: 51 dus. De Georgysk-Otterdokse Tsjerke hat noch wer ien ekstra, wat it totaal op 52 bringt. De Etiopysk-Otterdokse Tsjerke komt mei in folslein oare yndieling út op 46 boeken, wêrby't ûnderskate fan 'e protestantske bibelboeken geartroppe binne, wylst der oare, yn it Westen folslein ûnbekende teksten tafoege binne. Boeken dy't net ta de kanon (fan in beskate tsjerke) hearre, wurde (yn dat fermidden) de apokrife of deuterokanonike boeken neamd. Yn guon protestantske streamings wurde sokke apokrife boeken oan 'e ein fan it Alde Testamint opnommen as in nuttige mar net offisjeel erkende taheakke, mar yn oare, strangere, denominaasjes wurdt dat wer beslist net dien.

De boeken fan it Alde Testamint, wat harren gearstalling ek krekt wêze mei, wurde tradisjoneel opdield yn in stikmannich groepkes, te witten: Wet, Skiednis, Poëzij en Wiisheid, Grutte Profeten en Lytse Profeten. Dizze yndieling is lykwols ûnoffisjeel en yn gjin inkele bibel as sadanich werom te finen.

De ûnderskate bibelboeken

bewurkje seksje

Hjirûnder de opsomming fan 'e boeken fan it Alde Testamint. De kanon (en folchoarder) is dy fan 'e Nije Fryske Bibeloersetting fan 1978.

Yn 'e kanon fan 'e Roomsk-Katolike Tsjerke folgje de boeken Tobit en Judit fuort nei Nehemia, wylst Ester (Gryksk) oan Ester tafoege is. Nei Ester komme 1 Makkabeeërs en 2 Makkabeeërs en nei it Heechliet folgje de Wysheid fan Salomo en Jezus Sirach. Barûch (it Brief fan Jeremia ynbegrepen) stiet tusken Kleilieten en Ezechiël yn; Azarja (of It Liet fan Azarja) foarmet in passaazje fan it boek Daniël (nei Daniël 3:23); en Suzanne en Bel en de Draak binne oan Daniël tafoege as de beide lêste haadstikken.

Ferliking fan ûnderskate yndielings fan it Alde Testamint

bewurkje seksje
nû. joadendom protestantske tsjerken Roomsk-Katolike Tsjerke Gryksk-Otterdokse Tsjerke Russysk-Otterdokse Tsjerke Georgysk-Otterdokse Tsjerke Etiopysk-Otterdokse Tsjerke
1 Ḇerešiṯ Genesis Genesis Genesis Genesis Genesis Genesis
2 Šemot Exodus Exodus Exodus Exodus Exodus Exodus
3 Vayikra Leviticus Leviticus Leviticus Leviticus Leviticus Leviticus
4 Ḇamidḇar Numeri Numeri Numeri Numeri Numeri Numeri
5 Deḇarim Deuteronomium Deuteronomium Deuteronomium Deuteronomium Deuteronomium Deuteronomium
6 Yehošua Jozua Jozua Jozua Jozua Jozua Jozua
7 Šofṭim Rjochters Rjochters Rjochters Rjochters Rjochters Rjochters
8 Šmu'el Ruth Ruth Ruth Ruth Ruth Ruth
9 Melaḵim 1 Samuël 1 Samuël (of 1 Keningen) 1 Samuël (of 1 Keningen) 1 Samuël (of 1 Keningen) 1 Samuël (of 1 Keningen) Samuël
10 Yešayahu 2 Samuël 2 Samuël (of 2 Keningen) 2 Samuël (of 2 Keningen) 2 Samuël (of 2 Keningen) 2 Samuël (of 2 Keningen) Keningen
11 Yirmiyahu 1 Keningen 1 Keningen (of 3 Keningen) 1 Keningen (of 3 Keningen) 1 Keningen (of 3 Keningen) 1 Keningen (of 3 Keningen) 1 Kroniken
12 Yeḥezq'el 2 Keningen 2 Keningen (of 4 Keningen) 2 Keningen (of 4 Keningen) 2 Keningen (of 4 Keningen) 2 Keningen (of 4 Keningen) 2 Kroniken (ynkl. Gebed fan Manasse)
13 Ṯrei Asar 1 Kroniken 1 Kroniken 1 Kroniken 1 Kroniken 1 Kroniken Jubileeën
14 Ruṯ 2 Kroniken 2 Kroniken 2 Kroniken 2 Kroniken 2 Kroniken Henoch
15 Ṯehillim Ezra Ezra (of 1 Ezra) Ezra (Gryksk) of 1 Ezra 1 Ezra 1 Ezra Ezra-Nehemia
16 Iyyoḇ Nehemia Nehemia (of 2 Ezra) Ezra-Nehemia of 2 Ezra 2 Ezra 2 Ezra Ezra Kali en Ezra Sutu'el
17 Mišlei Ester Tobit Tobit 3 Ezra 3 Ezra Tobit
18 Qoheleṯ Job Judit Judit Nehemia Nehemia Judit
19 Šir Hašširim Psalmen Ester (ynkl. Ester (Gryksk)) Ester (ynkl. Ester (Gryksk)) Tobit Tobit Ester (ynkl. Ester (Gryksk)
20 Eiḵah Spreuken 1 Makkabeeërs 1 Makkabeeërs Judit Judit 1 Meqabyan
21 Dani’el Preker 2 Makkabeeërs 2 Makkabeeërs Ester (ynkl. Ester (Gryksk) Ester (ynkl. Ester (Gryksk) 2 en 3 Meqabyan
22 Esṯer Heechliet Job 3 Makkabeeërs 1 Makkabeeërs 1 Makkabeeërs Job
23 Ezra Jesaja Psalmen Job 2 Makkabeeërs 2 Makkabeeërs Psalmen
24 Diḇrei ha-Yamim Jeremia Spreuken Psalmen (ynkl.
Psalm 151 en Oaden)
3 Makkabeeërs 3 Makkabeeërs Messalë (Spreuken 1-24)
25 Kleilieten Preker Spreuken Job 4 Makkabeeërs Tägsas (Spreuken 25-31)
26 Ezechiël Heechliet Preker Psalmen (ynkl.
Psalm 151 en Oaden)
Job Wysheid fan Salomo
27 Daniël Wysheid fan Salomo Heechliet Gebed fan Manasse Psalmen (ynkl.
Psalm 151 en Oaden)
Preker
28 Hoséa Jezus Sirach Wysheid fan Salomo Spreuken Gebed fan Manasse Heechliet
29 Joël Jesaja Jezus Sirach Preker Spreuken Jesaja
30 Amos Jeremia Jesaja Heechliet Preker Jeremia (ynkl. Kleilieten,
Brief fan Jeremia, Barûch en 4 Barûch
31 Obadja Kleilieten Jeremia Wysheid fan Salomo Heechliet Ezechiël
32 Jona Barûch
(ynkl. Brief fan Jeremia)
Kleilieten Jezus Sirach Wysheid fan Salomo Daniël (ynkl. Azarja,
Suzanne en Bel en de Draak)
33 Micha Ezechiël Barûch Jesaja Jezus Sirach Hoséa
34 Nahum Daniël (ynkl. Azarja,
Suzanne en Bel en de Draak)
Brief fan Jeremia Jeremia Jesaja Amos
35 Habakuk Hoséa Ezechiël Kleilieten Jeremia Micha
36 Sefanja Joël Daniël (ynkl. Azarja,
Suzanne en Bel en de Draak)
Barûch Kleilieten Joël
37 Haggai Amos Hoséa Brief fan Jeremia Barûch Obadja
38 Sacharja Obadja Joël Ezechiël Brief fan Jeremia Jona
39 Maleächy Jona Amos Daniël (ynkl. Azarja,
Suzanne en Bel en de Draak)
Ezechiël Nahum
40 Micha Obadja Hoséa Daniël (ynkl. Azarja,
Suzanne en Bel en de Draak)
Habakuk
41 Nahum Jona Joël Hoséa Sefanja
42 Habakuk Micha Amos Joël Haggai
43 Sefanja Nahum Obadja Amos Sacharja
44 Haggai Habakuk Jona Obadja Maleächy
45 Sacharja Sefanja Micha Jona Jezus Sirach
46 Maleächy Haggai Nahum Micha Josippon
47 Sacharja Habakuk Nahum
48 Maleächy Sefanja Habakuk
49 Haggai Sefanja
50 Sacharja Haggai
51 Maleächy Sacharja
52 Maleächy

Ynterpretaasje fan it Alde Testamint

bewurkje seksje

De kristenen neame it earste part fan de Bibel it Alde Testamint om't it neffens harren ferwizings befettet dy't nei de komst fan harren ferlosser Jezus Kristus ferwize soene en om't it oan it Nije Testamint foarôfgiet. Yn it Nije Testamint wurde dêrom foar it Alde Testamint ek de nammen "Earste Ferbûn" of "Earste Testamint" brûkt, mar dy nammen slane mear op it ferbûn dat yn it Alde Testamint beskreaun wurdt as op 'e Aldtestamintyske boeken sels.

Fryske oersetting

bewurkje seksje

De earste Fryske oersettings út it Alde Testamint betroffen fragmintaryske passaazjes yn Aldfryske rjochtsteksten út 'e Midsiuwen, de âldste út 'e trettjinde iuw en benammentlik fan Exodus 20:1-17 (de Tsien Geboaden). Dêrnei waard yn 'e njoggentjinde iuw úteinsetten mei fragmintaryske oersettings út 'e rest fan it Alde Testamint, wylst om 1900 hinne ferskate âldtestamintyske bibelboeken yn har gehiel ferfryske waarden (Joël, Ruth, Jona). It hiele Frysktalige Alde Testamint kaam út yn 1943, wat de bibeloersetting fan dû. Geart Aeilco Wumkes en Eeltsje Boates Folkertsma folslein makke (it Nije Testamint wie yn 1933 al útkommen). Fan 1966 ôf waard der wurke oan in totaal nije bibeloersetting, dy't yn 1978 ferskynde as de Nije Fryske Bibeloersetting. Dy is noch altiten yn gebrûk, yn 'e foarm fan 'e trêde, ferbettere druk fan 1995.

Boarnen, noaten en referinsjes

bewurkje seksje
Boarnen, noaten en/as referinsjes:
  • It Alde Testamint (oers. G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma), Haarlim, 1943, sûnder ISBN.
  • Bibel (oers. G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma), Haarlim, 1943, sûnder ISBN.
  • Bibel (Nije Fryske Bibeloersetting), Haarlim/Bokstel, 1978 (Nederlands Bijbelgenootschap/Katholieke Bijbelstichting), ISBN 9 06 12 60 817.

Foar sekundêre boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Notes, References, Bibliography en Further reading, op dizze side.


Bibel (neffens de Nije Fryske Bibeloersetting fan 1978)
Alde Testamint
Genesis | Exodus | Leviticus | Numeri | Deuteronomium | Jozua | Rjochters | Ruth | 1 Samuël | 2 Samuël | 1 Keningen | 2 Keningen | 1 Kroniken | 2 Kroniken | Ezra | Nehemia | Ester | Job | Psalmen | Spreuken | Preker | Heechliet | Jesaja | Jeremia | Kleilieten | Ezechiël | Daniël | Hoséa | Joël | Amos | Obadja | Jona | Micha | Nahum | Habakuk | Sefanja | Haggai | Sacharja | Maleächy
Deuterokanonike of Apokrife Boeken (taheakke oan it Alde Testamint)
Judit | Wysheid fan Salomo | Tobit | Jezus Sirach | Barûch | Brief fan Jeremia | 1 Makkabeeërs | 2 Makkabeeërs | Ester (Gryksk) | Taheakken op it Boek Daniël (Azarja • Suzanne • Bel en de Draak)
Nije Testamint
Mattéus | Markus | Lukas | Jehannes | Hannelingen | Romeinen | 1 Korintiërs | 2 Korintiërs | Galatiërs | Efeziërs | Filippiërs | Kolossers | 1 Tessalonikers | 2 Tessalonikers | 1 Timóteüs | 2 Timóteüs | Titus | Filémon | Hebreeërs | Jakobus | 1 Petrus | 2 Petrus | 1 Jehannes | 2 Jehannes | 3 Jehannes | Judas | Iepenbiering
Apokrife teksten besibbe oan de Bibel
Apokrife boeken besibbe oan it Alde Testamint
Gebedens: Joazef | Manasse | Salomo | Geheime Boeken: Ezechiël | Jeremia | Himelfearten: Jesaja | Mozes | Iepenbierings: Abraham | Adam | Daniël (Gryksk) | Elía | Ezra (Gryksk) | Ezra (Joadsk) | Mozes | Sedrach | Sefanja | Serûbbabel | Psalmen: Lieten foar it Sabbatsoffer | Oaden | Psalm 151 | Psalmen 152–155 | Psalmen fan Salomo | Testaminten: Abraham | Adam | Izaäk | Jakob | Job | Mozes | Salomo | Tolve Aartsfaars | Oar: 1 Barûch | 2 Barûch | 3 Barûch | 4 Barûch | Boete fan Jamnes en Mambres | Brief fan Jeremia | Ester (Gryksk) | Ezra (Gryksk) | Ezra (Latyn) | Fizioen fan Ezra | Fragen fan Ezra | 1 Henoch | 2 Henoch | 3 Henoch | De Jakobsljedder | Jezus Sirach | Joazef en Asnat | Josippon | Jubileeën | Judit | Kommentaar op Habakuk | It Libben fan Adam en Eva | De Libbens fan de Profeten | 1 Makkabeeërs | 2 Makkabeeërs | 3 Makkabeeërs | 4 Makkabeeërs | 5 Makkabeeërs | Makkabeeërs (Etiopysk) | 1 Meqabyan | 2 Meqabyan | 3 Meqabyan | Mienskipsregel | Noäch | Oarlochsrôle | Pseudo-Ezechiël | Pseudo-Filo | Regel fan de Gemeente | Regel fan de Seinging | Reuzen | Skeel fan Adam en Eva mei Satan | Skiednis fan de Babyloanyske Ballingskip | Skiednis fan de Rekabiten | It Swurd fan Mozes | Taheakken op it Boek Daniël (Azarja • Suzanne • Bel en de Draak) | Tobit | Wysheid fan Salomo
Apokrife boeken besibbe oan it Nije Testamint
Berne-evangeeljes: Jakobus | Mattéus | Syrysk | Tomas | Brieven: Aleksandrinen | Apostels | Barnabas | 1 Klemins | 2 Klemins | 3 Korintiërs | Korintiërs oan Paulus | Laodikers | Oan de Romeinen | Petrus oan Filippus | Pseudo-Titus | Seneka de Jongere | Smyrneeërs | Strange Brief | Trallessiërs | Evangeeljes: Barnabas | Bartoloméus | Basilides | Diatessaron | Ebioniten | Egyptners (Gryksk) | Egyptners (Koptysk) | Filippus | Hebreeërs | Jakobus | Judas | Many | Marije Magdalena | Markus (Geheim) | Marsion | Mattias | Nazareners | Nikodémus | Petrus | Pilatus | Pseudo-Mattéus | Tomas | Wierheid | Geheime Boeken: Jakobus | Jehannes | Hannelingen: Andréas | Andréas en Mattias | Barnabas | Filippus | Jehannes | Ksantippe, Polyksena en Rebekka | Paulus | Paulus en Tekla | Petrus | Petrus en Andréas | Petrus en Paulus | Petrus en de Tolve | Pilatus | Timóteüs | Tomas | Iepenbierings: Paulus | Paulus (Koptysk) | Petrus | Petrus (Gnostysk) | Petrus (Koptysk) | Tomas | Underrjocht: Didachê | Kanons fan de Apostels | Underrjocht fan de Apostels | Oar: Boek fan Tomas | Boete fan Origenes | It Delkommen fan Marije | Fragen fan Bartoloméus | Hanneling fan Petrus | De Hoeder fan Hermas | It Libben fan Jehannes de Doper | Nepos | Passy fan Petrus en Paulus | De Skatspelonk | Traktaat oer de Weropstanning | Twadde Traktaat fan de Grutte Set | Underrjocht fan Silvanus | Weropstanning (Bartoloméus) | Wysheid fan Jezus Kristus