Frjentsjer
Frjentsjer (Nederlânsk (offisjeel) en Frjentsjertersk: Franeker) is in stêd dy't yn it noardwesten fan 'e Nederlânske provinsje Fryslân leit, tusken Harns en Ljouwert yn. Oant 1984 foarme it de selsstannige stedsgemeente Frjentsjer en fan 1984 oant 2018 wie it it haadplak fan 'e gemeente Frjentsjerteradiel. Sûnt 1 jannewaris 2018 is Frjentsjer it haadplak fan 'e nije fúzjegemeente De Waadhoeke, dêr't ek it Gemeentehûs fan De Waadhoeke stiet. De stêd hat 13.015 ynwenners (1 jannewaris 2023, boarne: CBS) en is te berikken fia de A31 en de N384.
| Frjentsjer | ||
| ||
| De Foarstrjitte | ||
| Emblemen | ||
 
| ||
| Bestjoer | ||
| Lân |  Nederlân
| |
| provinsje |  Fryslân
| |
| gemeente |  De Waadhoeke
| |
| Sifers | ||
| Ynwennertal | 13.015 (1 jannewaris 2023)[1] | |
| Oerflak | 18,17 km², wêrfan: - lân: 17,42 km² - wetter: 0,75 km² | |
| Befolkingsticht. | 716 ynw./km² | |
| Oar | ||
| Ferkearsieren | A31 N384 Steatsline B | |
| Postkoade | 8801-8802 | |
| Tiidsône | UTC +1 | |
| Simmertiid | UTC +2 | |
| Koördinaten | 53° 12' NB, 5° 32' EL | |
| ||
| Botniastins | ||
| Kaart | ||
  | ||
| Kaart | ||
| ||
| Stedsgebiet fan Frjentsjer (grien) yn 'e eardere gemeente Frjentsjerteradiel | ||
Dizze side giet oer de stêd Frjentsjer. Foar de eardere gemeente, sjoch: Frjentsjer (gemeente).
Foarhinne wie Frjentsjer lange tiid in selsstannige gemeente. Yn 1984 waarden de gemeenten Frjentsjer en it âlde Frjentsjerteradiel mei it grutste part fan de gemeente Barradiel gearfoege ta de nije gemeente Frjentsjerteradiel. Troch geregeld tekoarten op de gemeentlike begrutting stie de gemeente Frjentsjerteradiel oant 2005 ûnder tafersjoch fan de provinsje Fryslân. Yn Frjentsjer wurdt njonken Frysk en Nederlânsk ek Stedsk dialekt (it Frjentsjertersk) sprutsen.
Oant de gemeentlike weryndieling fan 1984 wie Frjentsjer as alle Fryske stêden in selsstannige gemeente. Foar de Frânske tiid hie Frjentsjer in universiteit. Besykjen om der op 'e nij in universiteit te krijen binne oant no ta op neat útrûn. Dochs in pear dagen yn it jier kriget Frjentsjer de status fan Akadeemjestêd werom; tusken Kryst en Aldjiersdei wurdt it Krystkongres organisearre. Dit kongres, dat meardere dagen duorret, fynt plak yn 'e Bogt fen Guné, it âldste studintekafee fan Nederlân. It kongres wurdt alle jierren troch de Federaasje fan Fryske Studinteferienings (FFS) organisearre, foar it earst yn 1930.
De buorskippen Miedum, Kie, Doaium (diel), Erkens, It Fliet, Kystersyl (diel), Lankum, Lytselollum, Salvert, Sânhuzen en It War hearre ek by Frjentsjer.
Skiednis
bewurkje seksje
Frjentsjer soe om 800 hinne ûntstien wêze as in Karolingysk kastellum. Yn 1374 krige it stedsrjochten. Fan de 11e iuw oant de 16e iuw ûntwikkele Franeker him ta bestjoerlik sintrum fan noardlik Westergoa en de Frjentsjerter Fiifdielen. Yn de 15e iuw festige hartoch Albrecht fan Saksen him yn Frjentsjer. It stedsje like him te ûntwikkeljen ta haadstêd fan Fryslân, mar waard benefterlitten troch Ljouwert. It ferhaal giet dat ynwenners fan Frjentsjer yn de Midsiuwen besocht hawwe om in tsjerkeklok te stellen út Harns. Sûnttiid wurde de Frjentsjerters klokkedieven neamd.
Doe't de Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen yn opstân kaam tsjin Spanje, keas Frjentsjer al gau de kant fan Willem fan Oranje. Frjentsjer waard hjirfoar yn 1585 beleanne mei in universiteit; op Leien nei de âldste fan Nederlân. Der waarden fjouwer redenen oanfierd: it wie goedkeaper as studearjen yn Leien, de âlden koenen better harren bern yn 'e gaten hâlde, it wie goed foar de ûntwikkeling fan de befolking en it jild dat de studinten útjaan soene bleau binnen de provinsje. Oan dizze "Frjentsjerter Akadeemje", skonken troch de Fryske steedhâlder Willem Loadewyk fan Nassau en iepene op 29 july 1585, koe men teology, rjochten, medisinen, klassike talen, wiisbegearte en wis- en natuerkunde studearje. Ien fan de studinten wie prins Willem IV.
Frjentsjer yn de Patriottetiid
bewurkje seksjeYn de 18e iuw rekke de stêd yn ferfal, mar yn de patriottetiid liet Frjentsjer noch fan him hearre. Yn septimber 1785 waard it twahûndertjierrich bestean fan de Hegeskoale fierd. Prinses Wilhelmina fan Pruisen die mei oan de feeestlikheden sûnder har man, dy't konfrontearre waard mei ferlies oan macht en ynfoed en al syn foech opjaan woe: rûnom yn it lân wiene eksersysjegenoatskippen oprjochte, it dragen fan oranje wie sûnt inkele wiken ferbean en yn De Haach wie hy út syn militêre funksje setten. Yn maaie 1787 waard it de studinten en professors (lykas Johan Valckenaer) ferbean diel te nimmen oan de oefeningen fan it eksersysjegenoatskip. De Steaten fan Fryslân furdigen ein maaie boppedat in ferbod út om wapens oan te skaffen, mei as gefolch dat de patriotten har yn harren frijheid oantaast fielden. Binnen inkele dagen soenen yn Fryslân nije regearingsregleminten yn wurking trede, mei strangere easken oan de froedskipsleden. De Steaten fan Fryslân wienen bang foar in herhelling fan wat him yn augustus 1786 yn de stêd Utert ôfspile hie: dêr hienen de lanlik gearroppen eksersysjegenoatskippen de prinsgesinde leden fan it stedsregear oan de kant skood. Inkele wiken letter driigde in Pruisyske ynfal en fuortendaliks waarden op guon plakken definsjegenoatskippen oprjochte, want it gewest Hollân woe gjin ekskús oanbiede foar de oanhâlding fan de prinsesse, dy't nei Goejanverwelleslûs brocht wie. Begjin septimber 1787 luts in tsiental rebellearende Fryske Steateleden, ûnder lieding fan Court Lambertus fan Beyma him werom yn Frjentsjer, neidat Provinsjale Steaten alle steun oan Hollân (en de stêd Utert) ferbean hie. Frjentsjer waard yn steat fan ferdigening brocht. Harns wegere mei te wurkjen en de oanfier fan manskipppen, wapens en munysje fia Makkum wie gjin súkses. De dissipline wie fier te sykjen, de drank floeide ryklik; stipe fan de befolking kaam der net.
Doe't Pruisyske troepen hieltyd fierder oplutsen nei it Noarden, ferlieten de ta wanheap dreaune lieders op sneintemiddei 23 septimber de stêd nei de tsjerketsjinst. De ôftocht ferrûn sa rommelich en yn sân hasten dat se fergeaten de slim belêstende, ûndertekene declaratoiren (dokuminten) mei te nimmen. (De lieders joegen inoar de skuld en hienen jierren letter noch altyd spul, doe't se yn Frankryk harren weromkomst ôfwachten).
De kopstikken binne oer Warkum, wêr't de prinsgesinden de skrik op 'e lea jage waard, troch te rôven en te sjitten, oer De Lemmer of Starum nei Amsterdam flechten. In inkeling flechtte oer Grins of It Amelân nei Dútslân, lykas Eise Eisinga. In tweintichtal patriotten út Frjentsjer waard finzen setten yn it blokhûs fan Ljouwert en feroardiele. Uteinlik soe ek in tsiental patriotten út Boalsert de dupe wurde, omdat de rie fan Boalsert as ienige stêd yn Fryslân de Pretense Staten erkend hienen. Sjoch ek De Patriottetiid yn Boalsert.
19e en 20e iuw
bewurkje seksjeYn 1811 liet Napoleon de universiteit slute. De opfolger fan de Frjentsjerter Akademy wie it Ryksateneum, dat fan 1815 oant 1847 bestien hat, mar - krektas syn foargonger - úteinlik troch gebrek oan studinten te'n ûnder gie. De kolleksje fan de universiteitsbibleteek, mei in soad seldsume boeken, waard oerbrocht nei de Provinsjale Bibleteek yn Ljouwert (tsjintwurdich: Tresoar).
Hoewol't de stêd gjin universiteit mear hat, binne der sa no en dan wol akademyske promoasjes. Promovendy fan de Ryksuniversiteit Grins dy't in bân mei Fryslân hawwe, meie harren proefskrift yn de Frjentsjerter Martinytsjerke ferdigenje.
21e iuw
bewurkje seksjeSûnt 2018 leit Frjentsjer yn de gemeente De Waadhoeke, dêrfoar lei it yn de gemeente Frjentsjerteradiel en foar 1984 lei de stêd yn de gemeente Frjentsjer. Frjentsjer hat altyd haadplak west fan Frjenstjer, (ald) Frjentsjerteradiel, (nij) Frjenstjerteradiel en De Waadhoeke.
Universiteit
bewurkje seksje
Foar de Frânske tiid hie Frjentsjer in universiteit. Pogingen om der op 'e nij in universiteit te krijen binne oant no ta op neat útrûn. Dochs in pear dagen yn it jier kriget Frjentsjer de status fan Akadeemjestêd werom; tusken Kryst en Aldjiersdei wurdt it Krystkongres organisearre. Dit kongres, dat meardere dagen duorret, fynt plak yn 'e Bogt fen Guné, it âldste studintekafee fan Nederlân. It kongres wurdt alle jierren troch de Federaasje fan Fryske Studinteferienings (FFS) organisearre, foar it earst yn 1930.
Joadske gemeente
bewurkje seksjeYn 1658 wurdt de earste joad as poarter yn Frjentsjer ynskreaun. Earder wiene der elk al guonts dy holpen by it printsjen en publisearjen fan Hebriuwske boeken. Oaren studearren genêskunde oan de universiteit; yn 1747 krige de earste joadske studint syn dokterstitel.
De lytse gemeente waard earst begjin 19e iuw warber. Yn 1821 wurdt Frjentsjer neamd as by-tsjerke fan de Ringsynagoge Harns. Om 1830 hinne giet de gemeente by dy fan Harns.
Yn de jierren 1930 wie der in 'kibboets fan Palestina-pioniers' fan in religieus-zionistyske pioniersorganisaasje yn Frjentsjer. Oant 1940 hawwe dêr tsientallen jonges en famkes in agraryske oplieding folge.
Al by de earste razzia yn 1941 waard it meastepart fan de joadske ynwenners fuortbrocht. In lyts part hat de deportaasje oerlibbe. In inkeling koe ûnderdûke.
Tal joaden yn Frjentsjer:
- 1809: ?
- 1840: 26
- 1869: 38
- 1899: 19
- 1930: 10 [2]
Namme
bewurkje seksjeDe Aldfryske namme Franeker soe komme fan frâna-eker ofwol "eker fan de hear" (Nederlânsk: froon-acker → vroon-akker). De âldste strjitte fan de stêd hjit noch altyd Froonacker. Yn it Nij-Frysk wurdt de namme yn de 16e iuw ta Frenker. De foarm Frentjer is foar it earst oan it jier 1655 te linken. Mei wat staveringsfariaasje hanthavenet dy him oant yn it begjin fan de 19e iuw. Dan komme foarmen as Frjentjer en letter ek Frjentsjer op.
Dialekt
bewurkje seksjeYn Frjentsjer wurdt njonken Frysk en Nederlânsk ek in Stedsk dialekt sprutsen. It Stedsk wat yn Frjentsjer sprutsen wurdt is it Frjentsjertersk/Franekers.
Kultuer
bewurkje seksjeIt besjen wurdich
bewurkje seksje
Frjentsjer hat in histoaryske binnenstêd mei in soad monuminten
- it histoaryske Keninklik Eise Eisinga Planetarium, yn 'e achttjinde iuw boud troch Eise Eisinga
- de 15e-iuwske Martinytsjerke (de ienichste Midsiuwske tsjerke yn Fryslân mei in koaromgong)
- Bolwurktsjerkje De Mouterij, in eardere minnistyske fermanje en skûltsjerke
- it Stedhûs fan Frjentsjer út 1591 yn Renêssânsestyl
- it Nôtdragershúske, in earder tolhûs dat no in museum is
- de ferskate stinzen yn 'e stêd, lykas it Martenahûs en it Camminghahûs
- de resten fan it Frjentsjerter bolwurk
Yn oktober 2003 bliek it Museum 't Coopmanshûs yn Frjentsjer yn it besit fan de âldste ikehouten kast fan Nederlân. De twadoars argyfkast komt út sirka 1550, en is makke fan ikehout fan foar 1550, dat út de Baltyske steaten komt, sa die bliken nei dendrologysk ûndersyk. Yn 2006 ferhuze Museum 't Coopmanshûs nei it Martenahûs oan de Foarstrjitte. It hjit no: Museum Martena. Sûnt july 2006 is it museum wer iepen foar it publyk. De fêste kolleksje is wijd oan û.o. de stedsskiednis, de Frjentsjerter Akademy en Anna Maria fan Schurman.
Eveneminten
bewurkje seksje
- Agraryske Dagen
- Akademyske Dagen
- Alvestêdetocht en dêrfan ôflate eveneminten:
- Bûnspartij foar Senioaren (ek bekend as it NK keatsen foar senioaren)
- Jong Nederlânpartij
- Krystkongres
- PC
- Rock 'n Roll Festival Frjentsjer (2009-2019)
Ferskaat
bewurkje seksje- Frjentsjer is ferneamd om de PC, de wichtichste keatswedstryd, dy't elts jier yn augustus op It Sjûkelân holden wurdt. Yn Frjentsjer is ek it Keatsmuseum fêstige.
- Frjentsjer is ek de stêd, dêr't Eise Eisinga syn planetarium boud hat, dat hjoed oan 'e dei bekend stiet as it Keninklik Eise Eisinga Planetarium.
- Om't yn Frjentsjer lang in psychiatryske ynstelling west hat, wurdt Frjentsjer yn ferskate siswizen yn Fryslân ferbûn mei minsken dy't net wiis binne: "Gean nei Frjentsjer", "Hy heart thús yn Frjentsjer", "Inkelde reis Frjentsjer", ensfh.
- Op Keninginnedei 2008 hawwe keninginne Beatrix en har famylje in besyk oan Frjentsjer brocht.
- Yn 'e simmer fan 2018 stie Frjentsjer yn july en augustus yn 'e saneamde Keatswike in wike lang hielendal yn it teken fan it keatsen. Dat evenemint makke diel út fan it projekt Ljouwert/Fryslân Kulturele Haadstêd fan Jeropa 2018.
Mienskip
bewurkje seksje
Foarsjennings
bewurkje seksjeIt tsjerkegebou fan 'e PKN is de Martinytsjerke, en roomske tsjerkegebou hjit de Sint-Fransiskustsjerke. Frjentsjer hat in jachthaven, in teäter (Teater De Koornbeurs), en in oerdekt swimbad. Ek sit hjir GGZ Frjentsjer (it eardere Psychiatrysk Sikehûs Frjentsjer), en sûnt 2005 ek de Forinsysk Psychiatryske Ofdieling (FPA-Frjentsjer). Fan 1926 oant 2013 siet yn Frjentsjer Boekhannel Wever, dy't lange tiid in begryp wie yn 'e stêd en wide omkriten. Slachterij Terpstra, oan 'e Dykstrjitte, is ien fan 'e âldste slachterijen fan Nederlân.
Sport
bewurkje seksjeSûnt 1853 wurdt yn Frjentsjer elts jier de PC holden; dit is de wichtichste keatswedstryd fan Fryslân en de âldste reguliere sportwedstryd fan 'e wrâld. As ien fan 'e Fryske alve stêden leit Frjentsjer op 'e rûte fan 'e Alvestêdetocht. Elts jier is der mei Peaske in grut ynternasjonaal hânbaltoernoai yn Sporthal De Trije (ien fan 'e grutste sporthalen fan Fryslân, mei fjouwer flierren).
- De Klokkedieven - basketbal
- DoskoActa - follybal
- FBC '73 - badminton
- Jan Bogtstra - keatsen
- Jupiter '76 - hânbal
- SC Frjentsjer - fuotbal
- ZVF - sealfuotbal
Oare ferienings
bewurkje seksje- Fotorûnte De Siker - amateurfotografy
- Frjentsjerter Bridge Klub - bridge
- Kristlike Muzykferiening Advendo - harmony-orkest
- Scouting Andromeda - paadfinerij
- Showband Sternse Slotlanders - showband
- Stedsk Muzykkorps Harmony - harmony-orkest
Ald-Boargemasters
bewurkje seksje- 1811-1815 Dr. J. Banga (Maire)
- 1847-1856 Dr. J. Banga
- 1868-1882 Pieter Lycklama à Nijeholt
- 1898- J. Dirks
- 1945-1975 J. Dijkstra
- 1975-1981 Mr. J.J.H. Pop
- 1981-1983 Mr. J.O.E. Oldenziel (lêste boargemaster fan Frjentsjer)
- 1983-no Fr. M. Haveman
Befolking
bewurkje seksje
Bekende Frjentsjerters
bewurkje seksje
- Sebald Justinus Brugmans
- Eise Eisinga
- Abe Gerlsma (1919-2012)
- Frans Hemsterhuis (27 desimber 1721), filosoof († 1790)
- Ulrich Huber (1636-1694), rjochtsgelearde
- Herman Kuiphof
- Johannes Mulder
- Jan Hendrik Oort
- Siep Posthumus
- Johan Sems
- Shakey Sam (-1981), bluesleginde Simon Vlietstra
- Dave Steensma
- Pia Dijkstra
- Anna Maria fan Schurman
- Jan Tjittes Piebenga
- G. Ypma, útjouwer, boekhanneler
Iepenbier ferfier
bewurkje seksjeIt busferfier en de treinferbining wurde beide eksploitearre troch Arriva.
- Buslinen 33 Frjentsjer - Snits
- Buslijn 36 Frjentsjer - Boalsert
- Buslijn 75 Frjentsjer - Harns v.v.
- Busline 97 Ljouwert - Frjentsjer
Frjentsjer hat ek in stasjon oan it spoar Ljouwert-Harns Haven.
Ynfrastruktuer
bewurkje seksjeStrjitten
bewurkje seksjeGuon fan 'e wichtichste strjitten fan Frjentsjer binne de Fiverstrjitte, de Foarstrjitte, de Dykstrjitte, it Riedhûsplein en de Bredepleats. Foar in opsomming fan alle strjitten yn Frjentsjer, sjoch: Strjitten fan Frjentsjer.
Brêgen
bewurkje seksje- De Easterpoartsbrêge is de ferbining fan 'e Frjentsjerter binnenstêd mei de nijere eastlike bûtenwiken.
- De Hitsumer Hichte is in fytsbrêge dy't it Binnenpaad nei Hitsum súdlik fan Frjentsjer oer de N384 hinne liedt.
- Saakstra's Brêge liedt it Ald Keatsfjild (in trochgeande strjitte) oer de Alde Trekfeart.
- De Slachtetille, in brêge of eins fiadukt foar fuotgongers, dy't de kuierders op 'e Slachterûte en meidoggers oan 'e Slachtemaraton benoarden Frjentsjer, by Getswertersyl, oer de A31 liedt.
- De Stasjonsbrêge oer it Van Harinxmakanaal ferbynt it grutste part fan Frjentsjer oan 'e noardkant fan it kanaal mei it lytse part dat oan 'e súdkant leit.
Oar
bewurkje seksje- It Stedspark fan Frjentsjer, ek wol Sjaerdemapark neamd, leit oan 'e Harnzerwei, in eintsje westlik fan 'e binnenstêd.
Sjoch ek
bewurkje seksjeKeppeling om utens
bewurkje seksje- Gemeente Frjentsjerteradiel
- Museum Martena Neilittenskip fan Anna Maria fan Schurman
- Jabikssted Frjentsjer
- Arkens poldermûne Mûne tichteby de wettertoer
 |
Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Franeker fan Wikimedia Commons. |
| Alve Stêden fan de provinsje Fryslân |
|---|
|
Boalsert · Dokkum · Drylts · Frjentsjer · Harns · Hylpen · Ljouwert · Sleat · Snits · Starum · Warkum |
| wizigje |
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
